.~`~.
Πέντε Προλογικές Αναφορές
I)Ο Αλέξης Τσίπρας δεν είναι ο νεώτερος Πρωθυπουργός στην ιστορία του Ελληνικού κράτους. Ο νεώτερος Πρωθυπουργός στην ιστορία του Ελληνικού κράτους είναι ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης, γεννηθείς στην Τρίπολη Αρκαδίας.
Η εξωτερική του πολιτική εχαρακτηρίσθη από στενή συνεργασία με την βρετανική κυβέρνηση και από έντονη καχυποψία απέναντι στην Ρωσία «δεινόν εχθρόν του Ελληνισμού». Εκτός, όμως, όλων αυτών, ο Δεληγιώργης παρέμενε πιστός θιασώτης της ελληνο-τουρκικής συνεννοήσεως και φιλίας της οποίας ο προορισμός ήτο η αντιμετώπιση του Πανσλαυισμού. Επίσης πρέπει απαραιτήτως να σημειώσουμε το ότι κατά την μύηση του Πρίγκηπος Μουράτ, παρευρίσκετο στις εργασίες του Ναού και ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, ο οποίος εκυβέρνησε την Ελλάδα από τον Ιούλιο του 1872 έως το Φεβρουάριο του 1874. Άλλωστε, ο Δεληγιώργης εμυήθη εις τον Τεκτονισμό το ίδιο έτος με τον Μουράτ (1872) χαρακτηρισθείς από τεκτονικό ζήλο και την ακλόνητη πεποίθηση περί της αναγκαιότητας της «στενής προσεγγίσεως και συνεργασίας μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων» ως απαραίτητης προϋποθέσεως «μιας αναγεννήσεως της Ανατολής εξ'Ανατολών». - Ιωάννης Μάζης
II)Η πτώχευση του 1893 -το περίφημο «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν»(*) - επέφερε την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου σε βάρος της Ελλάδας. Τον Ιούλιο του 1894 άρχισαν διαπραγματεύσεις της ελληνικής κυβέρνησης με Ευρωπαίους κατόχους ομολόγων οι οποίες οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο. Στις 28 Ιουλίου του ίδιου έτους ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα απειλεί την ελληνική κυβέρνηση με διακοπή διπλωματικών σχέσεων αν δεν ικανοποιηθούν οι κάτοχοι ομολόγων. Το 1896 οι Μεγάλες Δυνάμεις στέλνουν τους στόλους τους στο Αιγαίο και στη Κρήτη. Παράλληλα η Υψηλή Πύλη ενισχύει τις στρατιωτικές της δυνάμεις. Το 1897 ξεκινά ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος.
Η Ελλάδα αναγκάστηκε να πληρώσει ένα μεγάλο ποσό σαν πολεμικές αποζημιώσεις, καθώς και να δώσει ένα μικρό κομμάτι της Θεσσαλίας στην Τουρκία. Η κυβέρνηση για να πληρώσει το ποσό αυτό αλλά και παλιές δόσεις τοκοχρεωλυσίων καθώς και να καλύψει το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού υποχρεώθηκε να παραχωρήσει πάλι στην επιτροπή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου όλες τις θεωρούμενες επαρκείς προσόδους για αποζημίωση. Για την εξόφληση του δημόσιου χρέους εκχωρήθηκαν τα μονοπώλια άλατος, πετρελαίου, παιγνιοχάρτων, τσιγαρόχαρτου, ο φόρος κατανάλωσης καπνού, τα τέλη χαρτοσήμου και οι δασμοί του τελωνείου Πειραιώς.
(*) Παρόμοια φράση, ελαφρά παραλλαγμένη, χρησιμοποίησε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, όταν με την φράση του «τελικώς επτωχεύσαμεν», τον Μάιο του 1932, η κυβέρνησή του θα κηρύξει για άλλη μια φορά πτώχευση της Ελλάδας, κάτω από το υψηλό χρέος του εξωτερικού δανεισμού, επικαλούμενος ακόμη και τη Μικρασιατική Καταστροφή, που είχε σημειωθεί δέκα χρόνια πριν, αλλά και τη διεθνή οικονομική ύφεση από το Κραχ του 1929.
III)Το 1915 τα ανάκτορα με το γερμανικό επιτελείο προωθούν την ιδέα για σύναψη δανείου από τη Γερμανία. Ο Βενιζέλος το αρνείται για καθαρά πολιτικούς λόγους. Ο Βενιζέλος γνωρίζει ότι ο δανειστής ασκεί κηδεμονία στη δανειζόμενη χώρα. Άλλωστε, βρισκόμαστε στην εποχή που ο περίφημος Γερμανός (της γερμανικής πρεσβείας εδώ), ο βαρώνος Σένγκ, αγοράζει τους πάντες με χρήμα. Όλες οι εφημερίδες της εποχής χρηματοδοτούνται από το βαρώνο για να γράψουν υπέρ των ανακτόρων και της πολιτικής της ουδετερότητας, να γράψουν για το αήτητο της Γερμανίας... - Περικλής Ροδάκης
IV)Τα εξωτερικά δάνεια συνήφθησαν κατά την πρώτην περίοδον, δηλ. από της επαναστάσεως του 1821 μέχρι της πτωχεύσεως του 1893, εγένοντο δε υπό όρους καταθλιπτικούς δια το ελληνικόν δημόσιον... Τα συναφθέντα μεταγενέστερως δάνεια εγένοντο μεν υπό ευνοϊκώτερους όρους, αλλά συνολικά, ημπορεί να λεχθή, ότι καμμιά άλλη χώρα δεν έτυχε τόσο βαρείας μεταχειρίσεως εκ μέρους των ξένων δανειστών (υψηλοί τόκοι, επεμβάσεις εις τα εσωτερικά, διεθνής οικονομικός έλεγχος, εταιρεία υπέγγυων προσόδων κ.λπ.).
Δια να λάβει κανείς μιαν γενικήν ιδέαν της επιβαρύνσεως της Ελλάδος, αναφέρω εδώ δύο χαρακτηριστικούς αριθμούς. Τα ποσά, τα οποία πραγματικά εισέπραξε η Ελλάς από τα εξωτερικά δάνεια από της επαναστάσεως του 1821 μέχρι το 1932, όποτε και εσταμάτησε ο εξωτερικός δανεισμός, ανήλθον εις 2.200 εκατ. χρυσά φράγκα. Δια τα δάνεια αυτά ο προϋπολογισμός κατέβαλε δια τόκους και χρεωλύσια μέχρι των παραμονών του πολέμου 2.383 εκατ. χρυσά φράγκα, δηλ. 183 εκατ. χρυσά φράγκα, περισσότερα από εκείνα που εισέπραξε.
Εν τούτοις, την 31ην Μαρτίου 1932 εποχήν που εσταμάτησε ο δανεισμός (V), το ποσόν του χρέους που ώφειλεν ακόμη η Ελλάς, ανήρχετο πάλιν εις 2 δισεκατομμύρια χρυσά φράγκα... Το πράγμα φαίνεται απίστευτον και όμως είναι αληθές. Και σημαίνει πολλά.
Σημαίνει πρωτίστως, ότι η Ελλάς ανταπεκρίθη δια των ιδίων της δυνάμεων εις τας τεράστιας ανάγκας που αντιμετώπισε κατά τα 125 χρόνια του ελεύθερου της βίου. Σημαίνει ακόμη, ότι ο εξωτερικός δανεισμός δεν ήτο, παρά το πρόσχημα της κερδοσκοπίας του ξένου κεφαλαίου, που η εισροή του εις την χώραν ήτο σχεδόν ίση με την εκροή που εγένετο την αυτήν περίοδον δια την εξυπηρέτησιν παλαιότερων δανείων. Σημαίνει τέλος, ότι η πτωχή Ελλάς εξώφλησεν εις το ακέραιον τα ξένα κεφάλαια, που εδανείσθη'και τα ποσά που παρουσιάζονται σήμερα ως οφειλή, δεν αποτελούν παρά τους υπερβολικούς τόκους, την υπό άρτιον έκδοσιν και τα παντός είδους προμήθειας των διαφόρων Τραπεζών. Υπό τας συνθήκας αυτάς δεν είναι ανεξήγητον, πως η Ελλάς περιήλθεν επανειλημμένως μέχρι τούδε εις πτωχεύσεις. Αιτία των πτωχεύσεων αυτών δεν ήτο η κακή πίστης της Ελλάδος, αλλά η τακτική των ξένων ομολογιούχων.
Πως ήτο δυνατόν να ορθοποδήση μια χώρα υπό τέτοιους όρους; Κάθε νέον συναπτόμενον δάνειον, εκτός των δυσμενών όρων της εκδόσεως επεβαρύνετο και με όλας τας καθυστερούμενας οφειλάς των προηγούμενων δανείων. Το εις διάθεσιν του ελληνικού δημοσίου απομένον ποσόν ήτο ανεπαρκές δια την εξυπηρέτησιν του σκοπού, δια τον οποίον συνήπτετο. Έτσι, η προσφυγή εις νέον πάλιν δάνειον ήτο αναγκαία. Μόλις σταματούσε ο δανεισμός, η κρίσης καθίστατο αναπόφευκτος. - Άγγελος Αγγελόπουλος
V)ΤΟ ΚΕΡΑΥΝΟΒΟΛΟΝ πλήγμα έρχεται με «το αγγλικό κράχ», με την ανατίναξη της χρυσής λίρας. Δεν είναι μόνο η σύνδεσις της δραχμής, η ισοτιμία της (μια λίρα, 375 δραχμές) με το αγγλικό νόμισμα. Είναι η απόλυτη εξάρτησις της ελληνικής οικονομίας, από την αγγλική χρηματαγορά. Όλες οι επιχειρήσεις, δημόσιες και ιδιωτικές, με το αγγλικό κεφάλαιο είχαν δοσοληψίες. Έλεγαν τότε την Ελλάδα: «Προτεκτοράτο της Τραπέζης Χάμπρο» [Hambros Bank και Société Générale;] και όλο το κάλυμμα της δραχμής, σε λίρες το είχε η Τράπεζα της Ελλάδος... ΑΠΡΑΚΤΟΣ και με άδεια χέρια, γυρίζει από την Ευρώπη ο Βενιζέλος, στις αρχές του 1932... Τώρα μόνο οι περικοπές και οι στερήσεις μπορούν να αποτελέσουν «παυσίπονα» προσκαίρου αποτελεσματικότητος. Η κυβέρνησις φθάνει στην απόφασι μικρής περικοπής των μισθών δημοσίων υπαλλήλων... ΤΟ ΑΓΓΛΙΚΟ παράδειγμα συνεργασίας όλων των κομμάτων, συντελεί στη πρόταση του Βενιζέλου για σχηματισμό Οικουμενικής Κυβερνήσεως... Ο Βενιζέλος προτείνει την συνεργασία όλων σε Οικουμενική Κυβέρνηση με άλλον πρωθυπουργό και με πολύμηνη άδεια διακοπών για την Βουλή... Η προεκλογική κυβέρνησις, δίνει υπόσχεσι στους ομολογιούχους των ελληνικών δανείων ότι θα καταβάλη το 30% του τόκου των δανείων εις χρυσόν για το έτος 1932 - 33... Η προεκλογική περίοδος αρχίζει με «φαινόμενα διχασμού». Του γνωστού καταστρεπτικού διχασμού... - Φοίβος Γρηγοριάδης
.~`~.
Μακρά Κύματα Θεσμών και Πολιτικής: Η Ελληνική Περίπτωση
τοῦ Ἰάσονα Κουτούφαρη-Μαλανδρίνου
1. Εἰσαγωγή
Εἶναι γνωστό ὅτι τά κύματα Kondratieff παρουσιάζουν τήν κίνηση τῶν τιμῶν καί τίς διακυμάνσεις τῆς οἰκονομίας. Μποροῦν νά ὑπάρξουν ἀντίστοιχα μοτίβα στήν πολιτική δράση τῶν ἀνθρώπων καί τήν θεσμική συγκρότηση τῶν κοινωνιῶν; Ἐπιχειρεῖται παρακάτω μία συγκριτική σκιαγράφηση τῶν περιόδων 1821/1831-1910 καί 1940/1949-2015 στήν Ἑλλάδα σέ ἐπίπεδο πολιτικῶν καί ἰδεολογικῶν δομῶν. Προλαβαίνοντας κάποιες ἀντιδράσεις, διευκρινίζω ὅτι δέν πρόκειται γιά ταύτιση δύο κατ’ ἀρχήν ριζικά διαφορετικῶν περιόδων, ἀλλά γιά ἐντοπισμό κοινῶν στοιχείων πού θεωροῦνται σημαντικά γιά τήν ὀρθή ἱστορική ἑρμηνεία.[1]
2.1. Πρώτη φάση: Ἐπανάσταση καί Ἐμφύλιος
1. Ἡ φάση διαρκεῖ περίπου μία δεκαετία (1821-1831, 1940-1949) καί ξεκινᾶ μέ μία ἐθνική ἐπανάσταση, θεωρητικῶς ὑπερταξικοῦ χαρακτῆρα (1821, Ἐθνική Ἀντίσταση).
2. Ὁ ἀντίπαλος εἶναι κάποια μεγάλη δύναμη ξηρᾶς «κοσμοκρατορικῆς» ὑφῆς (ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία κατά τήν ἐνσωμάτωσή της στήν καπιταλιστική κοσμοοικονομία, ἡ ναζιστική Γερμανία κατά τήν προσπάθειά της νά μετατρέψει τήν κοσμοοικονομία σέ κοσμοκρατορία) πού ἀντιμετωπίζεται ὡς κατακτητής, ἐναντίον τοῦ ὁποίου νομιμοποιοῦνται ἀπελευθερωτικοί ἀγῶνες.
3. Ριζοσπαστικά στοιχεῖα διαθέτουν ἀρχικά τήν ἰδεολογική καί πολιτική ἡγεμονία τῆς ἐπανάστασης, ἡ ὁποία ἀργότερα ἀπεμπολεῖται ὅταν ἡ ἐπανάσταση μετατρέπεται σέ ἐμφύλια διαμάχη (1824-1825 καί 1827-1831 [διαμάχη καποδιστριακῶν-ἀντικαποδιστριακῶν], 1946-1949).[2]
2.2. Δεύτερη φάση: ἡ Ἑλλάδα στήν περιφέρεια
1. Ἡ φάση διαρκεῖ περίπου 30 χρόνια (1831-1862, 1949-1974).
2. Ἡ πολιτική ζωή περιστρέφεται γύρω ἀπό μία ξενοκίνητη[3] καί ἀκραία συντηρητική μοναρχία.[4]
3. Ἡ πολιτειακή συγκρότηση (Συντάγματα τοῦ 1844 καί 1952)[5] ὑποβαθμίζει τό κράτος δικαίου,[6] περιορίζει τίς ἀτομικές καί πολιτικές ἐλευθερίες, καί ἀπαξιώνει πλήρως τά κοινωνικά δικαιώματα.[7]
4. Ἡ πολιτική αὐθαιρεσία, οἱ παρεμβάσεις τῶν «Μεγάλων Δυνάμεων» καί ἡ οἰκονομική ἐξαθλίωση σταδιακά ὀξύνονται.[8]
5. Ἡ φάση ὁλοκληρώνεται, ὕστερα ἀπό ἕνα τελευταῖο διάστημα ἔντονης ἀστυνόμευσης καί καταστολῆς,[9] μέ ἀνατροπή τοῦ ἀπολυταρχικοῦ καθεστῶτος (ἐκθρόνιση τοῦ Ὄθωνος τό 1862, πτώση τῆς Χούντας τό 1974).
6. Σέ κάθε περίπτωση, ἡ ὁλοκλήρωση τῆς φάσης χαιρετίζεται ὡς «μεταπολίτευση»,[10] ἐνῶ τό φοιτητικό κίνημα ἀναγνωρίζεται τυπικά ὡς ἡ ἀτμομηχανή τοῦ κινήματος ὑπέρ τῆς ἐλευθερίας (Σκιαδικά τοῦ 1859 καί Συνομωτικά τοῦ 1861,[11] Πολυτεχνεῖο τοῦ 1973).
2.3. Τρίτη φάση: Ἡ Ἑλλάδα στήν ἡμιπεριφέρεια
1. Ἡ φάση διαρκεῖ περίπου 35 χρόνια (1862-1898, 1974-2010) καί ἐγκαινιάζεται μέ τήν ψήφιση ἑνός νέου Συντάγματος (Συντάγματα τοῦ 1864 καί τοῦ 1975), τό ὁποῖο θεσπίζει δημοκρατικό –μέ τήν ἔννοια, φυσικά, τῆς ἀντιπροσωπευτικῆς δημοκρατίας– πολίτευμα, «ρυθμιζόμενο» ἀπό ἕναν ἀνώτατο ἄρχοντα μέ «ὑπερεξουσίες» (Βασιλεύς τῶν Ἑλλήνων, Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας).[12]
2. Περίπου μία δεκαετία μετά τήν ἔναρξη τῆς φάσης (1875, 1986) οἱ ὑπερεξουσίες τοῦ ἀνωτάτου ἄρχοντος περικόπτονται δραστικά καί υἱοθετεῖται ἕνα πιό «καθαρό» κοινοβουλευτικό σύστημα.[13]
3. Δημιουργεῖται ἕνα σχετικά σταθερό δικομματικό περιβάλλον, περιστρεφόμενο γύρω ἀπό μία κεντρώα παράταξη (Νεωτεριστικόν Κόμμα-Τρικουπικό, ΠΑΣΟΚ) καί μία κεντροδεξιά παράταξη (Κόμμα Ἐθνικοφρόνων-Δηλιγιαννικό, Νέα Δημοκρατία).[14]
4. Ἀνθίζει ἡ σοσιαλιστική σκέψη, ἱδρύονται ποικίλες ὀργανώσεις καί ἐκδίδονται πολλά ἔντυπα.[15]
5. Μέσα ἀπό τήν ἐπαναστατημένη φοιτητιῶσα νεολαία ἀναδύεται μία γενιά πολιτικῶν, ἡ ὁποία σύντομα λησμονεῖ τόν νεανικό ριζοσπαστισμό της. Πολλά μέλη τῆς «Γενιᾶς τοῦ Πολυτεχνείου» ἔρχονται ἀμέσως στό νοῦ μας, ἐνῶ χαρακτηριστικό παράδειγμα τοῦ ἄλλου μέρους τῆς σύγκρισης εἶναι ὁ Ἐπαμεινώνδας Δεληγεώργης.[16]
6. Ἡ φάση ὁλοκληρώνεται μέ μία γενικευμένη οἰκονομική καί πολιτική ἀναστάτωση πού ἀρχίζει ὡς κρίση τοῦ δημοσίου χρέους (1893, 2010) καί συνοδεύεται ἀπό τήν ἐπιβολή ξενικοῦ ἐλέγχου ἐπί τῆς ἑλληνικῆς οἰκονομίας (ὁ Διεθνής Οἰκονομικός Ἔλεγχος τό 1898, ἡ «Τρόικα» τό 2010).
7. Ὁ ξενικός ἔλεγχος καθίσταται δυνατός μέσῳ ἑνός ἰσχυροῦ «σόκ» στήν ἑλληνική κοινωνία καί οἰκονομία (ὁ ἀτυχής πόλεμος τοῦ 1897,[17] ἡ κρίση χρέους τοῦ 2009), πού γίνεται αἰσθητό ὡς «ἐθνική ταπείνωση».[18]
8. Μεταξύ τῆς «ἀποκατάστασης τῆς δημοκρατίας» καί τῆς «κρίσης», ἔχει παρεμβληθεῖ μία περίοδος ἔντονης δανειοληψίας μέ διακεκηρυγμένο στόχο τόν τεχνικό ἐκσυγχρονισμό καί θεσμικό ἐκδυτικισμό τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους.
9. Ἡ διοργάνωση τῶν Ὀλυμπιακῶν Ἀγώνων (1896 καί 2004) ἔρχεται νά ἐπιστεγάσει τήν «ἐθνική προσπάθεια».
10. Ἡ Ἑλλάδα συμμετέχει σέ κάποια νομισματική ἕνωση (Λατινική Νομισματική Ἕνωση τότε,[19] Εὐρωπαϊκή Ἕνωση τώρα), ἀλλά ἡ κρίση ἐπηρεάζει τήν συμμετοχή της σέ αὐτή.[20]
2.4. Τέταρτη Φάση: Ἡ Ἑλλάδα κατά τήν διάρκεια τῆς κρίσης (1898-1910, 2010-2015)
1. Ὁ λαός ἀπευθύνεται στό παλαιό κομματικό κατεστημένο, τό ὁποῖο, ἀδυνατώντας νά δώσει λύσεις, ἀποσυντίθεται καί χωρίζεται σέ προσωπικές φατρίες, ἐνῶ οἱ ἰδεολογικές ταυτότητες συμφύρονται γιά χάρη τοῦ «ἐθνικοῦ συμφέροντος».[21]
2. Ξεσποῦν βίαιες διαδηλώσεις καί ἀπεργίες (Λαυρεωτικά τοῦ 1896/ Ἀπεργία τῶν Πατρινῶν σταφιδοπαραγωγῶν τοῦ 1896/ Ἀπεργία τῶν εργατῶν τοῦ μηχανουργείου John McDowall στόν Πειραιᾶ τοῦ 1898/ Ἀπεργία τῶν καρεκλοποιῶν τοῦ 1898/ Ἀπεργία τῶν Ἀθηναίων τυπογράφων τοῦ 1898/ Σανιδικά τοῦ 1902/[22] Ἀπεργία Δικηγόρων τοῦ 1907/ Διαδηλώσεις τῶν Θεσσαλῶν ἀγροτῶν τοῦ 1909/ Ἀπεργίες τῶν καπνεργατῶν τοῦ Βόλου τοῦ 1909-1911, Κινητοποιήσεις τοῦ 2010-2012).
3. Τό λαϊκό αἴσθημα ρέπει πρός τόν ἀκραῖο ἐθνικισμό (ἡ ὄξυνση τοῦ Γλωσσικοῦ Ζητήματος τό 1901-1903,[23] ἡ ἄνοδος τῆς Χρυσῆς Αὐγῆς τό 2012).
4. Ὑπάρχει ἀνοιχτό πολιτειακό ζήτημα (τότε Μοναρχία ἤ Δημοκρατία, τώρα ὑπαγωγή στίς εὐρωπαϊκές ντιρεκτίβες ἤ αὐτόνομη ἐθνική πολιτική).
5. Ὁ φόβος καί ἡ ἀπειλή τῆς κατάρρευσης τῆς χώρας χρησιμοποιοῦνται ὡς ἐπιχείρημα ὑπέρ τῆς ἀντιλαϊκῆς ἐπίλυσης τοῦ πολιτειακοῦ ζητήματος.[24]
6. Ἡ «ἐθνική ταπείνωση» ἐπιτείνεται ἀπό τήν καρικατούρα τοῦ «τεμπέλη Νοτίου πού ζεῖ ἀπό τόν κόπο τῶν ἄλλων» τήν ὁποία χρησιμοποιοῦν τά ΜΜΕ τῶν ἰσχυρῶν κρατῶν.[25]
2.5. Μετά τήν Τέταρτη Φάση
Γνωρίζουμε ὅτι τό τέλος τῆς τέταρτης φάσης συμπίπτει μέ τήν θριαμβευτική ἄνοδο στήν πρωθυπουργία τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου τότε[26] καί τοῦ Ἀλέξη Τσίπρα τώρα. Ἄραγε ὁ Τσίπρας εἶναι ὁ νέος Βενιζέλος καί ἡ ἀριστερή διακυβέρνηση ὁ νέος βενιζελισμός; Κάποια στοιχεῖα μοιάζουν νά στηρίζουν αὐτό τό συμπέρασμα.
Κατ’ ἀρχάς, εἶναι ἀφοπλιστική ἡ ὁμοιότητα τοῦ Πρόγραμματος τῆς Λάρισας, πού ἐξήγγειλε ὁ Βενιζέλος στίς 14 Νοεμβρίου 1910,[27] καί τοῦ Προγράμματος τῆς Θεσσαλονίκης, πού ἐξήγγειλε ὁ Τσίπρας στίς 13 Σεπτεμβρίου 2014.[28]
Ἐκκινώντας ἀπό τήν ἀνάγκη τόνωσης τῆς ζήτησης,[29] στόχευουν καί τά δύο στήν ἐθνική ἀνόρθωση, τήν ἐθνική ἀνασυγκρότηση. Βάσει τῆς λογικῆς τους, αὐτή θά εὐοδωθεῖ κυρίως:
1. μέ τήν μετακίνηση τῶν φορολογικῶν βαρῶν ἀπό τίς κατώτερες πρός τίς ἀνώτερες τάξεις, καί τήν θεμελίωση τοῦ φορολογικοῦ συστήματος στήν εἰσοδηματική-φοροδοτική ἱκανότητα.
2. μέ τήν ἀναδιοργάνωση τοῦ κράτους, ἔχοντας ὡς σημεῖο αἰχμῆς τό κράτος δικαίου: ὁ Βενιζέλος «κατορθώνει νά δημιουργήσει, πρῶτος στήν Ἑλλάδα, Κράτος δικαίου»,[30] ὁ ΣΥΡΙΖΑ δεσμεύεται νά τό ἐπαναφέρει.
3. μέ τήν ὁλόπλευρη καί ἰσόρροπη ἀνάπτυξη τῆς ἐγχώριας παραγωγῆς (σέ ταύτιση μέ τίς θέσεις τῆς σημερινῆς Ἀριστερᾶς, ὁ Βενιζέλος δήλωνε: «ἡ Χώρα ἡμῶν δέν εἶναι πτωχή, ἀλλ’ εἶναι ἀνεκμετάλλευτος»).
4. μέ τήν ρύθμιση τῶν ἐργασιακῶν σχέσεων πρός ὄφελος τοῦ ἐργαζομένου, κάτι πού θά συμβάλει καί στήν ἀντιμετώπιση τῆς μετανάστευσης (μέ τά λόγια τοῦ Βενιζέλου, «ἐπικερδής ἐργασία μετ’ εὐνομίας»).
Πρέπει νά τονιστεῖ ἀκόμη ὅτι τά προγράμματα:
1. δέν ἀντιτίθενται εὐθέως στό ὑπάρχον οἰκονομικό σύστημα: προωθοῦν ἕνα εἶδος «προληπτικοῦ σοσιαλισμοῦ», ἕναν συμβιβασμό ἀνάμεσα στό κεφάλαιο καί τήν ἐργασία,[31] μέ στόχο νά μήν διαρραγεῖ περαιτέρω ὁ κοινωνικός ἱστός, δηλαδή νά κατευναστοῦν οἱ ἀκραία ἐπαναστατικές διαθέσεις.[32]
2. ἀποδέχονται τήν ὑφιστάμενη πολιτειακή ὀργάνωση: ὁ Βενιζέλος δέν ἀμφισβητεῖ τόν θεσμό τῆς βασιλείας, παρ’ ὅτι συνυπάρχει μέ ἀκραίους ἀντιμοναρχικούς, ὅπως καί ὁ Τσίπρας δέν ἀμφισβητεῖ τούς εὐρωπαϊκούς θεσμούς, παρ’ ὅτι στόν ΣΥΡΙΖΑ συμμετέχουν καί ἀντιευρωπαϊκά στοιχεῖα.[33]
3. ἐνστερνίζονται τήν «Μεγάλη Ἰδέα» (πού ἐμφανίζεται εἴτε ὡς ἀλυτρωτισμός εἴτε ὡς εὐρωπαϊσμός)[34], τήν ὁποία ἀντιλαμβάνονται περισσότερο ὡς προϋπόθεση κοινωνικῆς εὐημερίας παρά ὡς ἀφηρημένη ἐπιδίωξη.[35]
Ἄς παρατηρηθεῖ ἀκόμη ὅτι τά προγράμματα τίθενται μέ ὅρους «εἰρηνικῆς ἐπανάστασης»,[36] διακηρύσσοντας μία οἰκονομική πολιτική ἀνάλογη μέ ἐκείνη πού ἤδη ἀκολουθεῖ ἡ φθίνουσα ἡγεμονική δύναμη τῆς κοσμοοικονομίας (τότε ἡ Βρετανία μέ τίς Liberal welfare Reforms τοῦ 1906-1914, τώρα οἱ ΗΠΑ μέ τό New New Deal).[37] Ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι καί στίς δύο περιπτώσεις –ἄν καί αὐτό ἰσχύει πολύ περισσότερο γιά τό Κόμμα τῶν Φιλελευθέρων παρά γιά τόν ΣΥΡΙΖΑ– υἱοθετεῖται ἡ συνθηματολογία ἤ καί τά σύμβολα τῆς συγκεκριμένης πολιτικῆς,[38] ἐνῶ ταυτοχρόνως διεκδικεῖται μία «προνομιακή» συνέχεια μέ τήν ἐπανάσταση τῆς πρώτης φάσης καί μέ ἄλλα ριζοσπαστικά κινήματα: ὁ Βενιζέλος παρομοιάζεται μέ «ὁπλαρχηγό» καί ἀναγνωρίζεται ὡς «Γαριβάλδης τῆς Κρήτης»,[39] ἐνῶ ὁ ΣΥΡΙΖΑ ἐμπνέεται ἀπό τό παράδειγμα τοῦ ΕΑΜ[40] καί ὁ Τσίπρας χαρακτηρίζεται ὡς «Τσέ Γκεβάρα τῆς Ἑλλάδας».[41]
Σέ πιό προσωπικό ἐπίπεδο, ὁ Βενιζέλος καί ὁ Τσίπρας εἶναι οἱ πρῶτοι πρωθυπουργοί πού ἔχουν γεννηθεῖ ἀμέσως μετά τήν «Μεταπολίτευση», δηλαδή κατά τήν μετάβαση ἀπό τήν δεύτερη στήν τρίτη φάση (ὁ Βενιζέλος τό 1864, ὁ Τσίπρας τό 1974). Ἀμφότεροι ὑπῆρξαν πολιτικά ἐνεργοί ἐκτός τοῦ κυβερνητικοῦ κατεστημένου, ἀποκτώντας ἀγωνιστικές περγαμηνές λίγο πρίν τήν ἄνοδό τους στήν πρωθυπουργία (Κρητικό Ζήτημα τῆς περιόδου 1897-1910, κοινωνικά κινήματα τῆς περιόδου 1999-2015), ἐνῶ καί οἱ δύο ἀναγνωρίζονται ὡς «χαρισματικοί».
2.6. Μερικές καταληκτικές σκέψεις
Μήπως ἀπό τά προαναφερθέντα συνάγεται ὅτι σύντομα θά ξεσπάσει ὁ Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος ἤ ὅτι σέ καμμιά εἰκοσαετία ὁ Τσίπρας θά θέσει ἐκτός νόμου τό ΚΚΕ; Προφανέστατα ὄχι, παρ’ ὅτι δέν μπορεῖ νά ἀποκλειστεῖ οὔτε ὁ πόλεμος οὔτε καί ἡ ἐπιβίωση τοῦ ΚΚΕ.
Ἡ Ἱστορία εἶναι διάρκειες πού τέμνονται. Ἡ κυκλικότητα στήν Ἱστορία δέν ταυτίζεται μέ τήν κίνηση ἑνός μαθηματικοῦ ἐκκρεμοῦς. Οἱ κοινωνικές δομές μοιάζουν μέ ἕνα ἰσχυρό τεῖχος καί ἡ δράση τῶν ἀνθρώπων μέ πολιορκητικό κριό. Ὅλη ἡ Ἱστορία εἶναι ἡ πρόσκρουση τῆς σύντομης διάρκειας τοῦ βίου μας στήν μακρά διάρκεια τῶν κοινωνικῶν θεσμῶν. Μετά ἀπό κάθε χτύπημα τοῦ κριοῦ, τό τεῖχος μένει στήν θέση του ἀλλά ὁλοένα καί ραγίζει. Χρειάζονται πολλά χτυπήματα –καί ἴσως πολλοί κριοί– γιά νά πέσει τό τεῖχος, ἀλλά στό τέλος πέφτει.
Γι’ αὐτό, «ὅταν κλείνει ἕνας κύκλος Κοντράτιεφ, ἡ κατάσταση ποτέ δέν ἐπιστρέφει ἐκεῖ ὅπου βρισκόταν στήν ἀρχή του».[42] Στίς ἀρχές τοῦ 20ου αἰῶνα, στόχος τῆς Ἑλλάδας ἦταν νά προσεγγίσει τόν πυρῆνα ἤ ἔστω νά διατηρηθεῖ στήν ἡμιπεριφέρεια. Ἄν σήμερα πράγματι ὁ καπιταλισμός πεθαίνει,[43] τότε ὁ μακροπρόθεσμος στόχος ἑνός νέου «βενιζελισμοῦ» ὀφείλει νά εἶναι νά σώσει τήν κοινωνία ἀπό ἕνα κοσμοκρατορικό ἤ νεοφεουδαρχικό μέλλον. Τά αἰτήματα γιά οἰκονομική αὐτάρκεια, πολιτική ἀνεξαρτησία καί δημοκρατική ὀργάνωση δείχνουν ἤδη πρός μία τέτοια κατεύθυνση.
Ἄς μήν παρεξηγηθῶ. Κανένα κοινωνικό σύστημα δέν δημιουργεῖται μέ διατάγματα. Ἡ Ἀριστερή Κυβέρνηση δέν θά φέρει τόν σοσιαλισμό. Πρέπει ὅμως νά ἐπιτύχει τούς ἄμεσους στόχους πού ἔχει θέσει (ἀντιμετώπιση ἀνθρωπιστικῆς κρίσης, προστασία μεσαίας τάξης, κτλ), πρέπει νά κερδίσει τήν λαϊκή συνείδηση. Διότι μόνο ἄν πεισθοῦμε ὅτι κάποιος μπορεῖ νά ἐπιλύσει τά προβλήματά μας, προθυμοποιούμαστε νά τόν ἀκολουθήσουμε σέ πιό προωθημένα ζητήματα.
Μακριά ἀπό τίς ὅποιες «ἀριστερότερες τοῦ ΣΥΡΙΖΑ» κακολογίες καί μεμψιμοιρίες, δέν μπορῶ παρά νά εὐχηθῶ καλή ἐπιτυχία στήν νέα κυβέρνηση.[44]
Ἰάσονας Κουτούφαρης-Μαλανδρίνος
---------------------------------------------------------------
Σημειώσεις
[1] Δέν συζητεῖται ἐδῶ τό δύσκολο πρόβλημα τῆς σύνδεσης τῶν πολιτικοθεσμικῶν κύκλων καί τῶν κυμάτων Kondratieff. Ἐκ πρώτης ὄψεως, πάντως, ἡ μία περίοδος (1830-1910) καταλαμβάνει ἕνα ὁλόκληρο κῦμα (1848-1893) μαζί μέ τό δεύτερο μισό τῆς Β-φάσης τοῦ προηγουμένου κύματος (1831-1848) καί τό πρῶτο μισό τῆς Α-φάσης τοῦ ἑπομένου κύματος (1893-1905), ἐνῶ ἡ ἄλλη περίοδος (1940-2015) καταλαμβάνει ἕνα κῦμα (1940-2008).
[2] Ὁ Παπαρρηγόπουλος (1887, σελ. 734) ἐπέκρινε τόν Ἀ. Μαυροκορδάτο ὡς δημιουργό «πολιτεύματος πολυαρχικοῦ, ἵνα μή εἴπωμεν ἀναρχικοῦ». Πράγματι, τά Συντάγματα τοῦ Ἀγῶνα διακρίνονταν γιά τήν δημοκρατικότητα, ἀλλά καί τήν φιλολαϊκότητά τους: «ἡ “πολυτελής” προστασία τῆς ἰσότητας σέ σχέση μέ ὅλα τά ἄλλα δικαιώματα –σέ συνδυασμό μέ τήν πρώιμη ἐξαγγελία κοινωνικῶν παροχῶν– ἐξέφραζε μίαν ἰδιαίτερη εὐαισθησία πρός τούς ἀσθενέστερους, μᾶλλον πρωτόγνωρη στίς φιλελεύθερες διακηρύξεις τῆς ἐποχῆς» (Ἀλιβιζάτος, 2011, σελ. 63). Γιά τούς λαοκρατικούς θεσμούς τῆς Ἐθνικῆς Ἀντίστασης, βλ. Κουτσουμπό (2003), ἰδίως σελ. 47 ἑπ..
[3] Τό κοινό αἴσθημα, συνειδητοποιώντας τήν ἔκταση τῆς ξενικῆς παρεμβατικότητας, μιλᾶ γιά «Βαυαροκρατία» καί «Ἀμερικανοκρατία» ἀντιστοίχως.
[4] Μία πρόσθετη ὁμοιότητα θά μποροῦσε νά εἶναι ἡ ἐπικράτηση τοῦ γυναικείου παράγοντα στά πλαίσια τοῦ βασιλικοῦ θεσμοῦ. «Ὅλα ἔδειχναν πώς ἡ Ἀμαλία ἐνεργοῦσε ἀπό τά παρασκήνια σά νά ἦταν αὐτή βασιλιάς» (Κορδάτος, 11, σελ. 669): μία περιγραφή πού θά ταίριαζε ἐξαιρετικά καί στήν Φρειδερίκη.
[5] «Ἱκανή μερίδα τῶν Ἑλλήνων δημοσιολόγων τῆς ἐποχῆς ἐξέφραζε τήν κοινή ἐκτίμηση, ὅτι τό ἀναθεωρημένο Σύνταγμα τοῦ 1952 ἦταν κείμενο “ἀσυγχρόνιστο”, ἱστορικά καθυστερημένο καί διόλου πρωτότυπο» (Σταμάτης, 1990, σελ. 118). Ὅσο γιά τό Σύνταγμα τοῦ 1844, «ὑπῆρξε μοναρχικό, συντηρητικό καί μετριοπαθές...» (Πετρίδης, 1992, σελ. 23).
[6] Εἰδικά γιά τό Σύνταγμα τοῦ 1952, ὁ Παντελῆς (2007, σελ. 268) παρατηρεῖ ὅτι «σέ ὅλη τήν περίοδο 1953-1967 ἐκδίδονται 964 νόμοι καί 1358 νομοθετικά διατάγματα, ὥστε ἀπορεῖ κανείς ποιό εἶναι τό κανονικό νομοθετικό ὄργανο». Τά νομοθετικά διατάγματα ἐκδίδονταν ἀπό τόν Βασιλέα καί δέν χρειάζονταν κύρωση ἀπό τήν Βουλή.
[7] «Στό πολιτικό κλῖμα τῆς ἐποχῆς, τό Σύνταγμα τοῦ 1952 δέν περιέχει διατάξεις μέ κοινωνικό περιεχόμενο» (Παντελῆς, 2007, σελ. 268). Ἀντιθέτως, π.χ. τό Σύνταγμα τοῦ Ἄστρους «κατοχύρωνε “πρό τῆς ὥρας” καί κοινωνικά δικαιώματα...» (Ἀλιβιζάτος, 2011, σελ. 51).
[8] «Ἡ ἐσωτερική ζωή τῆς χώρας χαρακτηρίζεται ἀπό τήν πλήρη ξενική ἐπικράτηση στόν πολιτικό καί οἰκονομικό τομέα ...» (Βουρνᾶς, 1998, σελ. 373).
[9] Ἡ Χούντα (1967-1974) ἰσοδυναμεῖ μέ τήν δράση τοῦ Ὄθωνος μετά τόν Κριμαϊκό Πόλεμο (1856) καί τό Ὑπουργεῖον Αἵματος τοῦ πρωθυπουργοῦ Ἀθ. Μιαούλη (1857-1862). Ὁ Κορδάτος (11, σελ. 669), σέ κεφάλαιο μέ τόν χαρακτηριστικό τίτλο «Τό ἀστυνομικό καθεστώς τοῦ Ὄθωνα ἀρχίζει νά τρίζει», σημειώνει: «Ὅμως τά αὐταρχικά του φερσίματα, ἡ ξετσιπωσιά τῆς αὐλικῆς κλίκας καί ἡ κάθε τόσο καταπάτηση τοῦ Συντάγματος, πύκνωναν πάλι τήν ἀντιοθωνική παράταξη καί ἐνίσχυαν τούς νέους πολιτικούς πού ζητοῦσαν ριζική ἐκκαθάριση τῆς κατάστασης».
[10] Ὁ φιλοοθωνικός Νικόλαος Δραγούμης σημειώνει: «Καὶ τὴν ἀνταρσίαν δὲ διενοήθησαν νὰ ἐξευγενίσωσι προσαγορεύσαντες “μεταπολίτευσιν”» (Δραγούμης, 1879, σελ. 320).
[11] Κατά τόν Ἐπαμεινώνδα Δεληγεώργη (1863, σελ. 3), «τό Πανεπιστήμιον, τὴν ἀνατροφὴν τοῦ Ἔθνους ἐπιμελούμενον, παρήγαγε τὴν ἐπανάστασιν» τοῦ 1862. Βλ. σχετικά Λάζο (1987) σελ. 74 ἑπ. καί 111 ἑπ..
[12] «Συνεπῶς, καταλήγουμε στό συμπέρασμα ὅτι ὁ Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας τοῦ Συντάγματος τοῦ 1975 εἶναι, χωρίς ἀμφιβολία, ὁ πιό ἐξοπλισμένος στήν ἑλληνική συνταγματική ἱστορία μέ συνταγματικά προνόμια ἀνάλογα μέ αὐτά πού θά μπορούσαμε νά συναντήσουμε σέ μία Βασιλευομένη Δημοκρατία» (Ἀναγνώστου, 2004, σελ. 214)
[13] Πρόκειται γιά τήν καθιέρωση τῆς ἀρχῆς τῆς δεδηλωμένης ὡς συνθήκης τοῦ πολιτεύματος καί τήν κατάργηση τῶν ὑπερεξουσιῶν τοῦ Προέδρου τῆς Δημοκρατίας ἀπό τήν ΣΤ’ Ἀναθεωρητική Βουλή.
[14] «Τήν πληθώρα τῶν κομμάτων, πού εἶχαν κέντρο ἕναν ἰσχυρό ἀρχηγό χωρίς συγκεκριμένο πολιτικό πρόγραμμα, διαδέχονται, ἀπ’ τό 1880 περίπου, δύο πολιτικοί σχηματισμοί μέ σαφέστερες τάσεις: τά προοδευτικά στοιχεῖα τῆς ἀστικῆς τάξης, οἱ διανοούμενοι καί μεγάλο μέρος τοῦ λαοῦ συγκεντρώνονται γύρω ἀπ’ τόν Χαρίλαο Τρικούπη· οἱ συντηρητικοί κι οἱ δυνάμεις τοῦ παλιοῦ πολιτικοῦ κόσμου συγκεντρώνονται γύρω ἀπ’ τόν Κουμουνδοῦρο, πού τό κόμμα του, ἀπορφανισμένο ἀπό τ’ ἀστικά του στοιχεῖα, ἐγκαταλείπει τό προοδευτικό πνεῦμα πού εἶχε δείξει ὡς τότε. Τό κόμμα αὐτό, πού ἡ ἡγεσία του περνᾶ μετά τόν θάνατο τοῦ Κουμουνδούρου (1883) στόν Θ. Δεληγιάννη, ἀντιπροσωπεύει τήν ἀντίσταση τοῦ παρελθόντος καί τήν κωλυσιεργία στίς προσπάθειες τοῦ Τρικούπη» (Σβορῶνος, 1981, σελ. 102).
[15] Βλ. σχετικά Νοῦτσο (1990).
[16] Ὁ Κυριακίδης (1892, σελ. 525): «Ὁ Δεληγεώργης δὲν ἦτο πλέον ὁ προσφιλὴς ἡγέτης τῆς νεολαίας· [...] δὲν ἠγάπα πλέον τὰς πανεπιστημιακὰς φάλαγγας, ὡς ἄλλοτε· [...] ἀλλὰ τότε ἦτο ἀντιπολιτευόμενος καὶ τώρα ἦτο ἐξουσία· [...] Τίς ἆρά γε τὸ δίκαιον ὑπὲρ ἑαυτοῦ εἶχεν; Ὁ Δεληγεώργης τοῦ 1862 ἢ ὁ τοῦ 1873;»
[17] «Ὁ πόλεμος τοῦ 1897 ἦτο ἕνας ψευτοπόλεμος, ἕνας εἰκονικός διπλωματικός πόλεμος, [...] γιά νά ἐπιβληθῇ ὁ διεθνής οἰκονομικός ἔλεγχος ἐπί τῶν οἰκονομικῶν τῆς Ἑλλάδος, τόν ὁποῖον δέν ἐτόλμα νά δεχθῇ οὔτε ὁ βασιλεύς, οὔτε καμμία κυβέρνησις καί Βουλή, διότι ἀπετέλει περικοπήν τῆς ἀνεξαρτησίας τοῦ κράτους» (Perris, 1897, σελ. 227, ὅπως μεταφράζεται ἀπό Κορδάτο, 12, σελ. 595). Ὅμοια εἶναι καί ἡ κρίση τοῦ Ροδάκη: «[Ὁ πόλεμος τοῦ 1897] ἦταν ἕνα φιάσκο γιά νά ἐπιβληθεῖ ὁ Διεθνής Οἰκονομικός Ἔλεγχος (Δ.Ο.Ε.), μέσῳ τοῦ ὁποίου ἡ Γερμανία πίστευε ὅτι θά ἀσκοῦσε ἔλεγχο στήν Ἑλλάδα» (Ροδάκης, 1975, σελ. 45).
[18] Ὁ πόλεμος καί ἡ κατάρρευση τῶν ἀγορῶν, μαζί μέ πραξικοπήματα, τρομοκρατικές ἐπιθέσεις, ἤ φυσικές καταστροφές, δέν ἀποτελοῦν παρά ἐναλλακτικούς τρόπους ἐφαρμογῆς τοῦ Δόγματος τοῦ Σόκ (βλ. Klein, 2010, σελ. 34). Ἀπ’ ὅ,τι φαίνεται τό Δόγμα τοῦ Σόκ δέν εἶναι τόσο καινοφανές.
[19] Ἡ Λατινική Νομισματική Ἕνωση ἱδρύθηκε τό 1865 καί διαλύθηκε de jure τό 1927, ἀφοῦ εἶχε ἤδη καταλυθεῖ de facto μέ τήν ἔκρηξη τοῦ Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. «Ἡ ΛΝΕ ἔχει πολλές ὁμοιότητες μέ τήν σημερινή Οἰκονομική καί Νομισματική Ἕνωση (ΟΝΕ), διότι καί στίς δύο ἑνώσεις ὁ στόχος εἶναι ἡ νομισματική σταθερότητα στίς συναλλαγματικές ἰσοτιμίες ὡς προϋπόθεση γιά τήν ὁμαλή διεξαγωγή τῶν διεθνῶν συναλλαγῶν» (Τσουλφίδης, 2009, σελ. 222). Ὄχι χωρίς χιοῦμορ, ὁ συγγραφέας παραθέτει τήν βασική διαφορά μεταξύ ΛΝΕ καί ΟΝΕ: «[...] ἡ ΛΝΕ ὁδηγήθηκε σέ διάλυση [...]. Γιά τήν ΟΝΕ, ὅμως, οἱ ἐμπνευστές της ἔχουν προβλέψει καί ἔχουν λάβει τά μέτρα τους, ὥστε νά εἶναι σέ θέση νά ἀντιμετωπίσουν ἀρκετούς ἀπό τούς κινδύνους πού ἐγκυμονοῦν. Γιά τούς λόγους αὐτούς ὑποστηρίζεται ὅτι ἡ πορεία τῆς ΟΝΕ ἀναμένεται νά εἶναι ἐπιτυχής, χωρίς βέβαια νά εἶναι καί ἐξασφαλισμένη» (ὅπ.π., σελ. 223).
[20] Ἡ Ἑλλάδα ἀπεβλήθη τό 1908 ἀπό τήν ΛΝΕ, ἐνῶ ἡ παραμονή της στήν Εὐρωζώνη ἀποτελεῖ σήμερα τό διαρκές διακύβευμα: «Ἡ σύγχρονη Ἑλλάδα [...] ἔχει ὑπάρξει ἀπειλή καί κίνδυνος γιά κάθε νομισματική ἕνωση στήν ὁποία ἔχει συμμετάσχει» (Cannadine, 2012).
[21] Ἡ περιγραφή τοῦ Πετρίδη (1992, σελ. 85-86) ταιριάζει καί στό σήμερα: «... οἱ κομματικοί σχηματισμοί αὐτῆς τῆς περιόδου γενικότερα χαρακτηρίζονταν συχνά ἀπό ἔλλειψη ἰδεολογικῆς καί πολιτικῆς συνοχῆς περιστρεφόμενοι γύρω ἀπό πρόσωπα, μέ αὐξημένη κινητικότητα τῶν βουλευτῶν τους πρός τούς συνασπισμούς πού κυβερνοῦσαν ἤ ἔτειναν νά σχηματίσουν κυβερνητική πλειοψηφία. Ὁ Γ. Φιλάρετος ἀπό τό 1910 ἤδη, εἶχε καταγγείλει “τό σύστημα τῆς προσελκύσεως πάντων εἰς τόν ἥλιον τῆς Ἀνορθώσεως, πλουσίων καί πτωχῶν, μαλλιαρῶν ἀλλά καί ἀντιμαλλιαρῶν, μοναρχικῶν καί φιλελευθέρων, βασιλικῶν ἀλλά καί ἀντιβασιλικῶν”».
[22] «Μιά μάλιστα ἀπ’ αὐτές τίς μέρες οἱ μπράβοι τοῦ Δηλιγιάννη ξήλωσαν ἀπό κάποια οἰκοδομή τῆς ὁδοῦ Σταδίου τίς σκαλωσιές καί ἁρπάζοντας τίς σανίδες ἔσπαζαν μ’ αὐτές τίς βιτρίνες τῶν μαγαζιῶν, τίς πόρτες τῶν σπιτιῶν καί τά τζάμια τῶν παραθυριῶν καί τρομοκρατοῦσαν τήν πρωτεύουσα. [...] Οἱ ὁχλοκρατικές αὐτές σκηνές εἶναι γνωστές μέ τό ὄνομα Σανιδικά...» (Κορδάτος, 13, σελ. 34).
[23] Τά Εὐαγγελικά τοῦ 1901 καί τά Ὀρεστειακά τοῦ 1903 ὑπέκρυπταν τόν βαθύτερο φόβο μήπως ἀπωλεσθεῖ ἡ ἐθνική ταυτότητα καί θιγοῦν οἱ ἑλληνικές διεκδικήσεις στήν Μακεδονία. «Ἡ ἀντίδραση, μέ τά πιό συκοφαντικά ἐπιχειρήματα, προσπαθοῦσε νά σπρώξει τόν λαό σέ κινήματα μεσαιωνικοῦ φανατισμοῦ [...] Ὁ ἀναβρασμός ὁ λαϊκός, ἐξ αἰτίας τοῦ συνθήματος πού ἔριξε ἡ ἀντίδραση, πώς οἱ μαλλιαροί (=δημοτικιστές) εἶναι “πουλημένα ὄργανα καί γυρεύουν νά μᾶς χαλάσουν τήν γλῶσσα καί τήν θρησκεία”, γενικεύτηκε» (Κορδάτος, 13, σελ. 29-30). «Ἡ “καθαρεύουσα”, πίστευαν οἱ δάσκαλοι, θά δείξει σ’ ὅλο τόν κόσμο πώς οἱ Μακεδόνες καί οἱ Θράκες εἶναι “ἀπόγονοι τῶν Ἀρχαίων Ἑλλήνων”! Μόνο μέ τήν καθαρεύουσα στό ἐσωτερικό καί ἐξωτερικό θά “διατηρηθεῖ ἡ ἑνότης τοῦ Ἑλληνισμοῦ”!!» (Κορδάτος, 1974, σελ. 84).
[24] Στίς μέρες μας ἀκοῦμε τό Grexit καί τά λοιπά καταστροφολογικά. Γιά τίς ἀρχές τοῦ 20ου αἰῶνα, εἶναι χρήσιμη ἡ (δια)μαρτυρία τοῦ Γ. Φιλάρετου: «Ἀτυχῶς κατά τήν συζήτησιν ἐξετοξεύθησαν καί ἀσεβεῖς ἀπειλαί κατά τῆς ἀνεξαρτησίας τοῦ Κράτους. [...] Ἐπέσεισαν καθ’ ἡμῶν χάριν ψυχολογικῆς βίας τάς ξένας Δυνάμεις! [...] Ἕως πότε τέλος πάντων θά βασανιζώμεθα ὑπ’ αὐτοῦ τοῦ φάσματος; [...] ὀφείλω νά διαμαρτυρηθῶ δι’ ὅλης τῆς δυνάμεώς μου καί νά ὑπενθυμίσω εἰς πάντα, τοιαῦτα λέγοντα, τήν ἰσοτέλειαν καί τήν ἀνεξαρτησίαν παντός Κράτους, μικροῦ ἤ μεγάλου [...] Εἴμεθα μικροί, κύριοι, ὡς Κράτος, ἀλλ’ ὅσον μικροί καί ἄν εἴμεθα, κατόπιν τόσων ἀγώνων ἱερῶν ἐννοοῦμεν νά εἴμεθα ἀνεξάρτητον Κράτος. Τά τηλεβόλα, τά ὁποῖα ἀπό καιροῦ εἰς καιρόν βλέπομεν εἰς τόν λιμένα τοῦ Φαλήρου, εἶναι καιρός νά παύσωσι νά ἐμφανίζονται» (Ἀγορεύσεις, σελ. 197-251).
[25] Ὁ Στέφανος Στεφάνου, γραμματέας τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου, γράφει γιά τήν κρίση τοῦ 1893: «Ἡ γερμανική κυβέρνησις ἄφριζεν ἀπό θυμόν, ὁ γερμανικός τύπος μᾶς ἐπερνοῦσε δεκατέσσαρες γενεές, ἕνα σατυρικόν φύλλον τοῦ Βερολίνου ἐδημοσίευσε μίαν γελοιογραφίαν τοῦ βασιλέως Γεωργίου, ἐφίππου, μέ στολήν ἀρματωλοῦ, φέσι, πάλαν καί φουστανέλλαν, εἶχε δέ ὡς legende ἀπό κάτω: “Der kleine klephte”, ἑλληνογερμανικό καλαμποῦρι, ὁ μικρός κλέφτης, ἀλλά καί ὁ μικρός λωποδύτης ταὐτοχρόνως. Τά περισσότερα τῶν ἑλληνικῶν δανείων εὑρίσκοντο τότε εἰς χεῖρας γερμανικάς. Ὁ Κάιζερ ἠπείλει νά μᾶς πνίξῃ» (Σ. Στεφάνου, Αἱ οἰκονομικαί καί πολιτικαί περιπέτειαι τῆς Ἑλλάδος ἀπό τό 1893 μέχρι τοῦ 1897, Ἐλεύθερον Βῆμα, 14 Μαρτίου 1929, ὅπως παρατίθεται σέ Κορδάτο, 12, σελ. 527). Τό στερεότυπο ἀνάγεται βαθιά στόν χρόνο μέ ἕνα πρώιμο παράδειγμα γιά τόν ἑλληνικό χῶρο νά ἀποτελοῦν οἱ περιγραφές τοῦ Ἀμερικανοῦ Bayard Taylor, ὁ ὁποῖος –βυθισμένος στόν πικρόχολο προτεσταντισμό του– παρατηρεῖ: «Σχεδόν κάθε τρίτη μέρα εἶναι γιορτή κάποιου ἄπλυτου ἁγίου ἤ συντροφιᾶς ἁγίων, τῶν ὁποίων ἡ μνήμη τιμᾶται μέ γενικευμένη λούφα τῶν ντόπιων. Ἡ μεγαλύτερη εὐεργεσία πού θά μποροῦσε νά συμβεῖ στήν Ἑλλάδα καί σέ ὅλη τήν Νότια Εὐρώπη θά ἦταν ἡ ἀποαγιοποίηση τῶν ἐννέα δεκάτων ὅλων αὐτῶν τῶν ἱερῶν κηφήνων...» (Taylor, 1859, σελ. 76).
[26] Γιά τίς πρῶτες ἐκλογές τοῦ 1910, ὁ Κορδάτος (13, 205) γράφει: «Ἄν καί ὁ φανατισμός ἦταν μεγάλος, ὅμως στίς ἐκλογές τῆς 8ης Αὐγούστου δέν ἔγιναν ταραχές, ὅπως γίνονταν στά παλιά χρόνια. Οἱ ὀπαδοί τοῦ παλαιοκομματισμοῦ, πού δέν εἶχαν ἀλλάξει μυαλά, ἦταν προκλητικοί, ἀλλά ὁ πολύς κόσμος δέν τούς ἔδινε σημασία. Κάθε μέρα πού περνοῦσε ἔδειχνε πώς οἱ πιό πολλοί ἐκλογεῖς ἦταν ἀποφασισμένοι νά μήν ψηφίσουν τούς παλαιοκομματικούς ὑποψηφίους. Ἦταν φανερή ἡ στροφή τῆς λαϊκῆς μάζας. [...] Ἡ ὀλιγαρχία τῶν τζακιῶν καί τοῦ παλαιοκομματισμοῦ σταμάτησε τίς ἀντιθέσεις της καί ἑνώθηκε γιά νά δώσει τήν μάχη μέ τούς “νέους ἄνδρες”. [...] Ἔμποροι, βιοτέχνες, βιομήχανοι, δικηγόροι, γιατροί, κλπ. ζήτησαν τήν ψῆφο τοῦ λαοῦ γιά νά διορθώσουν τά κακῶς κείμενα καί νά θάψουν τόν παλαιοκομματισμό. Σ’ ὅλη τήν Ἑλλάδα ἀκούστηκαν μυριόστομες κραυγές: “Κάτω τά παλιά κόμματα”, “Ζήτω ἡ Ἀνόρθωση”». Ἡ περιγραφή ταιριάζει ἐξ ἴσου καλά μέ τίς ἐκλογές τῆς 25ης Ἰανουαρίου 2015.
[27] Βλ. Βενιζέλο (1910).
[28] Βλ. ΣΥΡΙΖΑ (2014).
[29] Ὁ ΣΥΡΙΖΑ ἀναφέρεται στήν «ἐνίσχυση τῆς ζήτησης». Ὁ Βενιζέλος εἶναι πιό παραστατικός: «δυστυχῶς ἐν τῷ παρελθόντι ἐλησμονήθη ἡ συνάφεια ἡ ἄμεσος, ἡ ὁποία ὑπάρχει μεταξύ τῆς ἐθνικῆς οἰκονομίας, τοῦ πλούτου δηλαδή τῶν πολιτῶν, καί τῶν προσόδων τοῦ προϋπολογισμοῦ, καί ἐλησμονήθη ὅτι ἐάν αἱ πηγαί ἐκ τῶν ὁποίων τροφοδοτεῖται ἡ μεγάλη δεξαμενή τοῦ ἐθνικοῦ πλούτου παρεμένουσι πάντοτε αἱ αὐταί ἐνῶ ὁ κρουνός ἀπό τόν ὁποῖον ἐκρέει ἡ δεξαμενή καί γεμίζει ὁ δημόσιος προϋπολογισμός διαρκῶς εὐρύνεται, θά κατελήγομεν εἰς τό σημεῖον νά στειρεύσῃ ἡ δεξαμενή καί συνεπῶς νά στειρεύσωσι καί τά μέσα τοῦ Κράτους» (Βενιζέλος, 1910).
[30] Σβορῶνος, 1981, σελ. 115.
[31] Ὁ Βενιζέλος τόνιζε ὅτι «ἡ Κυβέρνησις ἡ σημερινή, ἡ ὁποία εἶναι Κυβέρνησις τήν ὁποίαν δίδει τό Κόμμα τῶν Φιλελευθέρων, ἀξιοῖ ὅτι δέν εἶναι οὔτε Κυβέρνησις κεφαλαιοκρατική, οὔτε Κυβέρνησις ἐργατική. [...] εἶναι Κυβέρνησις ἐθνική» (Διαμαντόπουλος, 1985, σελ. 154). Ἀπό τήν μεριά του, ὁ Τσίπρας (2014c) ἐπιδιώκει «μία νέα ἰσορροπία στίς σχέσεις κράτους-ἀγορᾶς» μέ τό κράτος «νά προστατεύει τά δημόσια ἀγαθά καί νά λειτουργεῖ ὡς ἐργαλεῖο ἀναπτυξιακοῦ σχεδιασμοῦ καί ὡς μοχλός ἀνάπτυξης».
[32] Κατά τόν Βενιζέλο, ἡ ἐνίσχυση ἐκ μέρους τοῦ Κράτους τῆς ἐργατικῆς τάξης στόν ἀγῶνα της κατά τοῦ κεφαλαίου προλαμβάνει «τήν ἔκρηξιν τῶν παθῶν μέχρι καί τοῦ ἐμφυλίου σπαραγμοῦ» (Στεφάνου, 1969, σελ. 331). Ὁ Τσίπρας (2015b) μίλησε ἤδη γιά τήν ἀνάγκη ἐθνικῆς ἑνότητας καί ομοψυχίας, ἐνῶ στίς δηλώσεις του στά Προπύλαια ἀμέσως μετά τήν νίκη τοῦ ΣΥΡΙΖΑ, δήλωνε ὅτι ἔλαβε «ἐντολή ἐθνικῆς ἀναγέννησης καί ἀποκατάστασης τῆς κοινωνικῆς συνοχῆς στήν πατρίδα μας» (Τσίπρας, 2015c).
[33] Βλ. ἀντί ἄλλων τήν ἀναφορά τοῦ Stern (2015): «Ο ΣΥΡΙΖΑ θα πρέπει να αποδεχτεί συμβιβασμούς. Μεγάλους συμβιβασμούς. Αυτό θα μπορούσε να διχάσει το κόμμα. Ήδη σήμερα o ΣΥΡΙΖΑ είναι διασπασμένος σε δυο στρατόπεδα. Από τη μία οι ρεαλιστές οι οποίοι έχουν συγκεντρωθεί γύρω από τον Τσίπρα για να μπορέσουν οι κυβερνήσουν (…) και από την άλλη οι αριστεροί δογματιστές οι οποίοι θα προτιμούσαν να εγκαταλείψουν την ΕΕ παρά τις πεποιθήσεις τους».
[34] Πρῶτος ὁ Κωνσταντίνος Καραμανλῆς ἀναγόρευσε τήν εὐρωπαϊκή ὁλοκλήρωση σέ «νέα Μεγάλη Ἰδέα τοῦ Ἔθνους».
[35] «Πιό συγκεκριμένα ἡ Μεγάλη Ἰδέα εἶχε, γιά τήν παραδοσιακή πολιτική ὀλιγαρχία, ἕνα ἀπροσδιόριστο καί ἀνεπεξέργαστο περιεχόμενο, ἦταν ἀποσυνδεδεμένη ἀπό κάθε ἄλλη βλέψη (πέρα ἴσως ἀπό τήν χρησιμοποίησή της γιά τήν ἀποθάρρυνση καί ἀποθέρμανση κάθε κοινωνικῆς διεκδίκησης) [...] Στό βενιζελικό κράτος ἀντίθετα [...] [ἡ Μεγάλη Ἰδέα] χάνει τό μεταφυσικό, καθαρά ἰδεολογικό ἤ συμβολικό χθεσινό της περιεχόμενο καί ... ἀποκτᾶ μία ξεκάθαρη κοινωνικοοικονομική σημασία» (Διαμαντόπουλος, 1985, σελ. 38-39). Πράγματι, ὁ Βενιζέλος ἀντιλαμβανόταν τήν ἀνόρθωση ὡς «ποσόν ... εὐμαρείας» (Βενιζέλος, 1910). Ἀντιστοίχως, ὁ Τσίπρας ὑπενθυμίζει τόν στόχο «νά σώσουμε τήν χώρα μέσα στό εὐρώ, ὄχι νά σώσουμε τό εὐρώ στήν Ἑλλάδα διαλύοντας τήν κοινωνία καταστρέφοντας τόν ἑλληνικό λαό» (Τσίπρας, 2014a).
[36] Ὁ Τσίπρας δήλωνε τόν Μάιο τοῦ 2012 ὅτι ἡ ἐκλογική ἐνδυνάμωση τοῦ ΣΥΡΙΖΑ ἦταν «ἕνα μήνυμα εἰρηνικῆς ἐπανάστασης» (Τσίπρας, 2012a), μία φράση πού ἤδη χρησιμοποιοῦσε τό 1909, λίγο πρίν τήν ἄφιξη τοῦ Βενιζέλου, ὁ Βλάσης Γαβριηλίδης, ἐκδότης τῆς ἐφημερίδας Ἀκρόπολις καί μετέπειτα ἔνθερμος βενιζελικός. Ὁ Γαβριηλίδης (Ἀκρόπολις, φύλλο τῆς 22ας Μαΐου 1909, ὅπως παρατίθεται σέ Κορδάτο, 13, σελ. 78) γράφει χαρακτηριστικά ὅτι «ἡ Εἰρηνική Ἐπανάστασις πρόκειται λοιπόν νά ἐκτοπίσῃ τήν κρατοῦσαν διεφθαρμένην ὀλιγαρχίαν», ἀναγνωρίζοντας ταυτοχρόνως ὅτι «δέν ὑπάρχει λοιπόν παρά ὁ ἀγών τῶν τάξεων καί ἐν ὀνόματι τοῦ ἀγῶνος αὐτοῦ ζητοῦμεν τήν Εἰρηνικήν Ἐπανάστασιν». Ὁ Κορδάτος ἐπισημαίνει (ὅπ. π., σελ. 77): «Στό ἀναμεταξύ ἡ “Ἀκρόπολις” εἶχε ξεσπαθώσει. Ἔκρουε τόν κώδωνα τοῦ κινδύνου καί ζητοῦσε τήν ἀλλαγή. [...] Τό ἐγερτήριο σάλπισμά της ἦταν: Εἰρηνική ἐπανάσταση γιά ἕνα καλύτερο μέλλον, γιά μία νέα Ἑλλάδα, γιά τό γκρέμισμα τῶν παλιῶν τζακιῶν, γιά τήν ἀναδιοργάνωση τῆς ἐθνικῆς οἰκονομίας, γιά τήν καλυτέρευση τῆς θέσης τοῦ ἀγρότη καί τοῦ ἐργάτη». Ἡ ἀντιστοιχία ἐκείνων τῶν κοινωνικῶν αἰτήματων μέ τά σημερινά εἶναι προφανής.
[37] Βλ. Grunwald (2012). Ὁ Τσίπρας δήλωνε ἀπό τό 2012 ὅτι ἐκφράζει «κάτι παρόμοιο μέ αὐτό πού προσπαθεῖ νά ἐφαρμόσει στίς ΗΠΑ ὁ πρόεδρος Ὀμπάμα» (Τσίπρας, 2012b).
[38] Τό Κόμμα τῶν Φιλελευθέρων μεταφράζει τό Liberal Party καί υἱοθετεῖ τά χρώματά του. Ὁ ΣΥΡΙΖΑ προτάσσει τήν δημοκρατία καί ἕνα «εὐρωπαϊκό New Deal» (Τσίπρας, 2015a).
[39] Βλ. τήν ἐφημερίδα τῆς Βιέννης Νέος Ἐλεύθερος Τύπος, φύλλο τῆς 22ας Αὐγούστου 1910, ὅπως παρατίθεται σέ Πουρνάρα, 1957, σελ. 226.
[40] Βλ. Τσίπρα (2014b).
[41] Βλ. Ansa (2015).
[42] Wallerstein, 2009, σελ. 63.
[43] «Ὑπάρει κρίση τοῦ καπιταλιστικοῦ συστήματος. [...] τό σύστημα ἔχει ἀπομακρυνθεῖ τόσο πολύ ἀπό τό σημεῖο ἰσορροπίας του ὥστε δέν μπορεῖ νά ἐπιστρέψει σέ κανενός τύπου ἰσορροπία, ἔστω καί προσωρινά. Ἑπομένως, ἔχουμε μπεῖ σέ μία χαοτική κατάσταση. Ἔχουμε λοιπόν μπροστά μας μία διακλάδωση. Ὑπάρχει θεμελιακή σύγκρουση, γιά τό ποιά ἀπό τίς δύο ἐναλλακτικές λύσεις θά διαλέξει τό σύστημα· εἶναι ἀπρόβλεπτο ποιά θά εἶναι αὐτή, ἀλλά κατά βάση αὐτό εἶναι τό ζήτημα. Μπορεῖ νά καταλήξουμε σ’ ἕνα σύστημα καλύτερο ἀπό τόν καπιταλισμό, ἤ μπορεῖ καί νά ὁδηγηθοῦμε σ’ ἕνα σύστημα χειρότερο ἀπό τόν καπιταλισμό. Τό μόνο πρᾶγμα πού δέν μποροῦμε νά συνεχίσουμε νά ἔχουμε εἶναι τό καπιταλιστικό σύστημα» (Wallerstein, 2009, σελ. 233-234).
[44] Τό σχόλιο αὐτό ἀποτελεῖ τήν προσωπική μου ἄποψη καί δέν ἐκφράζει συνολικά τίς Ταξικές Μηχανές. Ἐν τούτοις, νομίζω ὅτι οἱ παροῦσες περιστάσεις τοῦ προσδίδουν μία ἐγκυρότητα πού καί ἄλλοι μποροῦν νά συμμεριστοῦν.
Βιβλιογραφία
- Ἀγορεύσεις. Αἱ Ἀγορεύσεις τοῦ Ἑλληνικοῦ Κοινοβουλίου (Περίοδος Β’: 1909-1956), τόμος 1ος, Ἐθνικός Κήρυξ, Ἀθῆναι, 1956.
- Ἀλιβιζάτος (2011). Νίκος Κ. Ἀλιβιζάτος, Τό Σύνταγμα καί οἱ ἐχθροί του στήν νεοελληνική ἱστορία, 1800-2010, Πόλις, Ἀθήνα, 2011.
- Ἀναγνώστου (2004). Διονύσιος Ἀναγνώστου, Ὁ Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας: ὁ θεσμός κατά τό Σύνταγμα τοῦ 1975, Ἰνιστιτοῦτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλῆς-Ἰ. Σιδέρης, 2004.
- Βενιζέλος (1910). Ἡ Ὁμιλία τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου στήν Λάρισα τήν 14η Νοεμβρίου 1910, ὅπως παρατίθεται σέ http://www.patris.gr/articles/211158/140134?PHPSESSID=e3bfba9o068v3v086ogrevo4i6#.VMhEZDZWHIU.
- Βουρνᾶς (1998). Τάσος Βουρνᾶς, Ἱστορία τῆς Νεώτερης καί Σύγχρονης Ἑλλάδας, τόμος 1ος, Πατάκης, Ἀθήνα, 1998.
- Δεληγεώργης (1863). Ἐπαμεινώνδας Δεληγεώργης, Τοῖς Φοιτηταῖς τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου, Ἀθῆναι, 1863.
- Διαμαντόπουλος (1985). Θανάσης Διαμαντόπουλος, Ὁ Βενιζελισμός τῆς Ἀνόρθωσης, Ἀντ. Ν. Σάκκουλας, Ἀθήνα-Κομοτηνή, 1985.
- Δραγούμης (1879). Νικόλαος Δραγούμης, Ἱστορικαί ἀναμνήσεις, τόμος 2ος, ἔκδ. β’, Ἀθῆναι, ἐκδ. Χ. Ν. Φιλαδελφέως, 1879.
- Κορδάτος (11). Γιάνης Κορδάτος, Μεγάλη Ἱστορία τῆς Ἑλλάδας, τόμος 11ος, Ἐκδόσεις 20ος Αἰώνας, Ἀθήνα, 1959.
- Κορδάτος (12). Γιάνης Κορδάτος, Μεγάλη Ἱστορία τῆς Ἑλλάδας, τόμος 12ος, Ἐκδόσεις 20ος Αἰώνας, Ἀθήνα, 1959.
- Κορδάτος (13). Γιάνης Κορδάτος, Μεγάλη Ἱστορία τῆς Ἑλλάδας, τόμος 13ος, Ἐκδόσεις 20ος Αἰώνας, Ἀθήνα, 1959.
- Κορδάτος (1974). Γιάννης Κορδάτος, Δημοτικισμός καί Λογιωτατισμός: Κοινωνιολογική μελέτη τοῦ γλωσσικοῦ ζητήματος, γ’ ἔκδ., Μπουκουμάνης, Ἀθήνα, 1974.
- Κουτσουμπός (2003). Θόδωρος Κουτσουμπός, Ἑλλάδα 1941-1945: Πόλεμος τῶν Χωρικῶν καί Κοινωνική Ἐπανάσταση, Λέων, Ἀθήνα, 2003.
- Κυριακίδης (1892). Ἐπαμεινώνδας Κυριακίδης, Ἱστορία τοῦ Συγχρόνου Ἑλληνισμοῦ, τόμος 2ος, Ν. Γ. Ἰγγλέσης, Ἀθῆναι, 1892.
- Λάζος (1987). Χρῆστος Λάζος, Ἑλληνικό Φοιτητικό Κίνημα, 1821-1973, Γνώση, Ἀθήνα, 1987.
- Νοῦτσος (1990). Παναγιώτης Νοῦτσος, Ἡ σοσιαλιστική σκέψη στήν Ἑλλάδα ἀπό τό 1875 ὥς τό 1974, τόμος 1ος, Γνώση, Ἀθήνα, 1990.
- Παντελῆς (2007). Ἀντώνης Παντελῆς, Ἐγχειρίδιο Συνταγματικοῦ Δικαίου, β’ ἔκδ., Λιβάνης, Ἀθήνα, 2007.
- Παπαρρηγόπουλος (1887). Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τόμος 5ος, Ἀ. Κωνσταντινίδης, Ἀθῆναι, 1887.
- Πετρίδης (1992). Παῦλος Πετρίδης, Πολιτικές Δυνάμεις καί Συνταγματικοί Θεσμοί στήν Νεώτερη Ἑλλάδα (1844-1940), Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 1992.
- Πουρνάρας (1957). Δημήτρη Πουρνάρα, Ἐλευθέριος Βενιζέλος, τόμος 1ος, Ἐλεύθερος, Ἀθῆναι, 1957.
- Ροδάκης (1975). Περικλῆς Ροδάκης, Τάξεις καί Στρώματα στήν νεοελληνική κοινωνία, Μυκῆναι, Ἀθήνα, 1975.
- Σβορῶνος (1981). Νίκος Γ. Σβορῶνος, Ἐπισκόπηση τῆς νεοελληνικῆς ἱστορίας, β’ ἔκδ., Θεμέλιο, Ἀθήνα, 1981.
- Σταμάτης (1990). Κώστας Σταμάτης, Τό νόημα τοῦ Κράτους Δικαίου στήν Ἑλλάδα, 1952-1967, σέ Κώστας Σταμάτης (ἐπιμ.), Ὄψεις τοῦ Κράτους Δικαίου: Ἱστορικές ἀναδρομές στήν ἑλληνική θεωρία καί σύγχρονες ἀναζητήσεις, Σάκκουλας, Ἀθήνα, 1990.
- Στεφάνου (1969). Στέφανος Ι. Στεφάνου (ἐπιμ.), Ἐλευθερίου Βενιζέλου Πολιτικαί Ὑποθῆκαι, τόμος 2ος, Ἀθῆναι, 1969.
- ΣΥΡΙΖΑ (2014). Τό Πρόγραμμα τῆς Θεσσαλονίκης ὅπως ἀνακοινώθηκε ἀπό τόν Ἀλέξη Τσίπρα τήν 13η Σεπτεμβρίου 2014, προσβάσιμο σέ http://syriza.net.gr/index.php/el/2015-01-02-11-38-25/2015-01-08-11-53-38/17-oi-programmatikes-theseis-tou-syriza-sti-dethh.
- Τσίπρας (2012a). Ἀλέξης Τσίπρας, Δηλώσεις μετά τίς ἐκλογές τῆς 6ης Μαΐου 2012, προσβάσιμες σέ http://left.gr/news/oi-protes-diloseis-toy-alexi-tsipra.
- Τσίπρας (2012b). Ἀλέξης Τσίπρας, Συνέντευξη στό CNN, 13/11/2012, ὅπως παρατίθεται σέ http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=484455.
- Τσίπρας (2014a). Ἀλέξης Τσίπρας, Συνέντευξη στόν Alpha, 2/5/2014, προσβάσιμη σέ http://www.avgi.gr/article/2474016/.
- Τσίπρας (2014b). Ἀλέξης Τσίπρας, Συνέντευξη στήν Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, 26/7/2014, προσβάσιμη σέ http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=440975.
- Τσίπρας (2014c). Ἀλέξης Τσίπρας, Ὁμιλία στήν ἐτήσια διάσκεψη τῆς Ἑλληνικής Ἕνωσης Ἐπιχειρηματιῶν, 7/10/2014, προσβάσιμη σέ http://www.syriza.gr/article/id/58283/Omilia-toy-Proedroy-toy-SYRIZA-Tsipra-sthn-ethsia-diaskepsh-ths-Ellhnikhs-Enwshs-Epicheirhmatiwn.html#.VMi_1TZWHIV.
- Τσίπρας (2015a). Ἀλέξης Τσίπρας, Ἡ ἀλλαγή στήν Εὐρώπη ἀρχίζει ἀπό τόν Νότο, ἄρθρο στήν El País, 17/1/2015, ὅπως μεταφράζεται σέ http://www.avgi.gr/article/5222869/.
- Τσίπρας (2015b). Ἀλέξης Τσίπρας, Ὁμιλία στήν Πάτρα, 22/1/2015, προσβάσιμη σέ http://www.avgi.gr/article/5236536/.
- Τσίπρας (2015c). Ἀλέξης Τσίπρας, Ὁμιλία στά Προπύλαια μετά τίς ἐκλογές τῆς 25ης Ἰανουαρίου 2015, προσβάσιμες σέ http://www.avgi.gr/article/5256056/.
- Τσουλφίδης (2009). Λευτέρης Τσουλφίδης, Οἰκονομική Ἱστορία τῆς Ἑλλάδας, β’ ἔκδ., Ἐκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2009.
- Ansa (2015). Tsipras, el “Che” de Atenas, ingeniero anti-troika, δημοσίευμα τοῦ πρακτορείου Ansa, 25/1/2015, προσβάσιμο σέ http://www.ansa.it/ansalatina/notizie/rubriche/mundo/20150125194535742635.html.
- Cannadine (2012). David Cannadine, A Point of View: Making friends the shared currency way, 24/2/2012, προσβάσιμο σέ http://www.bbc.co.uk/news/magazine-17140379.
- Grunwald (2012). Michael Grunwald, The New New Deal: The Hidden Story of Change in the Obama Era, Simon & Schuster, New York, 2012.
- Klein (2010). Naomi Klein, Τό Δόγμα τοῦ Σόκ: Ἡ ἄνοδος τοῦ καπιταλισμοῦ τῆς καταστροφῆς, Λιβάνης, Ἀθήνα, 2010.
- Perris (1897). Perris, The Eastern crisis of 1897 and the British policy in the Near East, Chapman and Hall, London, 1897.
- Stern (2015). Ρεπορτάζ τοῦ περιοδικοῦ Stern γιά τίς ἑλληνικές ἐκλογές στίς 22/1/2015, ὅπως παρατίθεται σέ http://left.gr/news/ekteneis-anafores-toy-germanikoy-typoy-ston-al-tsipra-kai-tis-exelixeis-stin-ellada.
- Taylor (1859). Bayard Taylor, Travels in Greece and Russia, with an excursion to Crete, New York, G. P. Putnam, 1859.
- Wallerstein (2009). Immanuel Wallerstein, Γιά νά καταλάβουμε τόν κόσμο μας: Εἰσαγωγή στήν Ἀνάλυση Κοσμοσυστημάτων, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2009.
.~`~.
