Η αντιμετώπιση από μέρους της εγχώριας και διεθνούς σχολιογραφίας του «φαινομένου Τραμπ», συγχέει το σύμπτωμα με τις αιτίες του και αγνοεί μια μακρά ιστορική πορεία που οδηγεί στην σταδιακή αποδυνάμωση και αποδιοργάνωση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής.
![]()
Το κέντρο ισχύος του διεθνούς συστήματος μεταφέρθηκε το 1918 από την Ευρώπη στην Αμερική, οπου και παγιώθηκε το 1945. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής υπήρξαν στρατηγική, ηγέτιδα δύναμη σε τρεις καθοριστικές στιγμές του εικοστού αιώνα στην ευρωπαϊκή ήπειρο: μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Σήμερα, έναν αιώνα μετά από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ουάσιγκτον δεν διαδραματίζει πλέον αυτόν το ρόλο.
Ζούμε το τέλος της ηγεμονικής περιόδου των Η.Π.Α., το τέλος της Pax Americana ή της Αμερικανικής Παγκόσμιας Τάξης, το οποίο συνεπώς θα μπορούσε να οριστεί από το 1945 έως το 2012 ή 2016. Το «τέλος» αποτελεί μια πολύ ιδιόμορφή έννοια. Μπορεί να το τοποθετήσει όπου επιθυμεί ο καθένας. Ας παραθέσουμε όμως κάποια ενδεικτικά σημεία καμπής:
Θα μπορούσε επίσης να επιλεγεί ως συμβολικό σημείο καμπής η αντιπαράθεση (και το αξιοθρήνητο επίπεδο της) μεταξύ των δύο υποψηφίων για την Προεδρία ή ίδια η εκλογή Τράμπ στη θέση του Προέδρου. Η αλήθεια είναι πως ο Τράμπ είναι το αποτέλεσμα, όχι το αίτιο της παρακμής. Αποτελεί επίσης την εκδίκηση που πηγάζει από την διάψευση ή τον θάνατο του «Αμερικανικού Ονείρου»: το «Αμερικανικό Όνειρο» ως Εκδικητής ενάντια στο Κατεστημένο, σε αποτύπωση του αιτήματος «Θέλουμε το Όνειρο πίσω». Αυτή είναι η βαθύτερη ψυχολογική στόχευση του Make America Great Again: Θέλουμε το Όνειρο, που μας στερήσατε, πίσω. Το αν ο Τραμπ δικαίως ή προσχηματικά εξέφρασε αυτό το αίτημα είναι ερώτημα φιλολογικό: η πραγματικότητα που ενδιαφέρει είναι ότι η υποψηφιότητά του κατέστη δοχείο ακριβώς αυτού του αιτήματος.
Η αποδυνάμωση και η διολίσθηση της ισχύος των Η.Π.Α υπήρξε σταδιακή και τα αίτια της πολυπαραγοντικά. Ένας από τους παράγοντες είναι η στρατηγική υπερεπέκταση (strategic overstretch) των Ηνωμένων Πολιτειών. Το «Δόγμα Νίξον» το 1971, δηλαδή η κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομικής ηγεμονίας των Η.Π.Α, έχει τις ρίζες του στον Πόλεμο του Βιετνάμ. Η υπερχρέωση των Η.Π.Α και η εξάρτηση της χρηματοδότησης της χώρας από ξένους πιστωτές, έχει τις ρίζες της στην υπερανάπτυξη της στρατιωτικής ισχύος τους στη δεκαετία του 1980, υπό τον πρόεδρο Ρήγκαν. Ο πόλεμος στο Ιράκ, που κόστισε τεράστια ποσά και επιβάρυνε σε τρομακτικό βαθμό την υλική και ηθική ισχύ των Ηνωμένων Πολιτειών, είχε ως αποτέλεσμα να βρεθεί το Ιράν κυρίαρχο στο Νότο της Μεσοποταμίας (σημερινού Ιράκ) μετά από πέντε περίπου αιώνες, έχοντας έμμεσα και σιωπηρά αναθεωρήσει τη Συνθήκη της Αμάσειας. Η αμερικανική οικονομία αποδείχτηκε επανειλημμένα ανίκανη και αδύναμη να σηκώσει το βάρος της στρατηγικής υπερεπέκτασης των Η.Π.Α. Ωστόσο, τα αίτια της αποδυνάμωσης δεν οφείλονται μονάχα στην στρατηγική υπερεπέκταση, είναι εξίσου ενδογενή αλλά σχετίζονται και με τη μεταβολή των παγκοσμίων συνθηκών. Λόγω περιορισμένου χώρου δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε όλα.
Πιο πρόσφατα, η απόλυτη υιοθέτηση και συστηματική προώθηση από πλευράς της αμερικανικής πολιτικής τάξης της επιβολής των παγκοσμίων επιδιώξεων οι οποίες εξυπηρετούν παράγοντες, δρώντες και συμφέροντα με υπερεθνικά δομημένο χαρακτήρα που παρασίτησαν επί της αμερικανικής κοινωνίας, την λεηλάτησαν και την απομύζησαν, οδηγώντας το εθνικό κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής—μια χώρα με εξαιρετικές δυνατότητες—όχι μονάχα σε παραγωγική ερημοποίηση αλλά και σε ανυπολόγιστη φθορά του παγκόσμιου κύρους και της αξιοπιστίας του, γέννησε τον Τράμπ και οδήγησε στην άλωση της μεγαλύτερης, πλουσιότερης και ισχυρότερης δημοκρατίας του πλανήτη, από την «αντισυστημικότητα» και τη «μάχη εναντίον του κατεστημένου», γεγονός με ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα.
Έγραφα πριν λίγες ημέρες για τον ευρωατλαντικό χώρο και τη διατλαντική συνεργασία, ανάμεσα σε αρκετά ακόμη:
Εάν οι τάσεις εθνοκρατικοποίησης στην Αγγλόσφαίρα παγιωθούν, η Γαλλία ενδέχεται να βρεθεί προ του διλήμματος που βρέθηκε η Βρετανία: Αγγλοσαξονικός κόσμος ή «Ευρώπη»; Σε ομιλία του με τίτλο Can the European Union Hold? (την οποία παρουσιάσα στο ιστολόγιο πριν από δύο χρόνια), ο Γάλλος ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος και δημογράφος Emmanuel Todd, ο οποίος το 1976 προέβλεψε την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και το 2001 κυκλοφόρησε βιβλίο με τίτλο Μετά την Αυτοκρατορία: Η κατάρρευση της Αμερικανικής Τάξης (η αποσύνθεση του αμερικανικού συστήματος), είχε δηλώσει:
Αποδυνάμωση των Ηνωμένων Πολιτειών δεν σημαίνει ενδυνάμωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το αντίθετο, η Ε.Εβρίσκεται σε πορεία αποσύνθεσης και η ευρωπαϊκή ήπειρος, η γηραιότερη δημογραφικά ήπειρος στον πλανήτη, βρίσκεται σε πορεία παρακμής.
[-] Όλοι οι μεγάλοι πόλεμοι των Η.Π.Α κατά τον τελευταίο αιώνα έχουν γίνει από διοικήσεις Δημοκρατικών, με εξαίρεση τον Πόλεμο στο Ιράκ.
[-] Κατά τα λοιπά, υπήρξαν δεκάδες επιμέρους σημεία στην πολύ πρόσφατη πορεία των Η.Π.Α, που φανερώνουν την αδυναμία τους να επιβάλλουν τη θέληση τους. Οι παρεκκλίσεις και πιέσεις που άσκησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, σε σχεδόν όλους τους συμμάχους τους, προκειμένου να μη συμμετάσχουν στην Ασιατική Τράπεζα Επενδύσεων και Υποδομών (ΑΙΙΒ) -εξέλιξη με την οποία ασχολήθηκα εκτενώς-, αγνοήθηκαν πλήρως. Επίσης η ανυπάκουη στάση «παραδοσιακών συμμάχων» της μεταπολεμικής εποχής όπως η Γερμανία, το Ισραήλ, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία, οι Φιλιππίνες, η Νότιος Κορέα, είναι χαρακτηριστική τα τελευταία χρόνια.
[-] Δίκαια μὲν ἐν τῷ ἀνθρωπείῳ λόγῳ ἀπὸ τῆς ἴσης ἀνάγκης κρίνεται, δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι καὶ οἱ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν. Το προηγούμενο ισχύει και για τον ισχυρό, όταν πλέον αγγίζει τα όρια του. Τα όρια που του επιτρέπει η δύναμη του. Όταν ο ισχυρός, υποχωρεί και αποδέχεται, καθώς αντιλαμβάνεται πως δεν είναι Υπεράνθρωπος. Όταν αντιλαμβάνεται πως για τα πάντα και για όλους υπάρχει ένα Όριο.
Το κέντρο ισχύος του διεθνούς συστήματος μεταφέρθηκε το 1918 από την Ευρώπη στην Αμερική, οπου και παγιώθηκε το 1945. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής υπήρξαν στρατηγική, ηγέτιδα δύναμη σε τρεις καθοριστικές στιγμές του εικοστού αιώνα στην ευρωπαϊκή ήπειρο: μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Σήμερα, έναν αιώνα μετά από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ουάσιγκτον δεν διαδραματίζει πλέον αυτόν το ρόλο.
Ζούμε το τέλος της ηγεμονικής περιόδου των Η.Π.Α., το τέλος της Pax Americana ή της Αμερικανικής Παγκόσμιας Τάξης, το οποίο συνεπώς θα μπορούσε να οριστεί από το 1945 έως το 2012 ή 2016. Το «τέλος» αποτελεί μια πολύ ιδιόμορφή έννοια. Μπορεί να το τοποθετήσει όπου επιθυμεί ο καθένας. Ας παραθέσουμε όμως κάποια ενδεικτικά σημεία καμπής:
- Στις 30 Σεπτεμβρίου 2013, λόγω και της έντονης κομματικής πόλωσης και αντιπαράθεσης που οδήγησε σε νομοθετική εμπλοκή με αφορμή την ανάγκη αύξησης του ορίου του δημοσίου χρέους πάνω από τα 16,7 τρισεκατομμύρια δολάρια, η Αμερικανική Κυβέρνηση αναγκάστηκε να οδηγηθεί σε αναστολή της λειτουργίας της για περίπου ένα μήνα, εξέλιξη που έφθειρε σημαντικά το διεθνές κύρος και το παγκόσμιο γόητρο των Η.Π.Α.
- Ο Barack Obama, με αφορμή την εξέλιξη του πολέμου στη Συρία, είχε δηλώσει παλαιότερα την πεποίθησή του ότι η ισχύ απορρέει από το δίκαιο και όχι το δίκαιο από την ισχύ, χαράσσοντας τις περίφημες κόκκινες γραμμές του για τη Συρία. Οι Η.Π.Α υπό την διοίκηση Ομπάμα, με την απόφαση τους να μην επιτεθούν στη Συρία και να αγνοήσουν τις κόκκινες γραμμές που οι ίδιες έβαλαν, ομολόγησαν πως δεν μπορούσαν ούτε να προασπίσουν το δίκαιο, ούτε να επιβεβαιώσουν την ισχύ (τους). Είναι ορισμένες στάσεις και ορισμένοι έλεγχοι που, όσοι αιώνες και αν περάσουν, αποτελούν αδιάψευστα στοιχεία για την κατάσταση μιας πολιτικής οντότητας: Όταν δεν μπορείς ούτε να προασπίσεις το δίκαιο, ούτε να επιβεβαιώσεις την ισχύ, τότε...
Θα μπορούσε επίσης να επιλεγεί ως συμβολικό σημείο καμπής η αντιπαράθεση (και το αξιοθρήνητο επίπεδο της) μεταξύ των δύο υποψηφίων για την Προεδρία ή ίδια η εκλογή Τράμπ στη θέση του Προέδρου. Η αλήθεια είναι πως ο Τράμπ είναι το αποτέλεσμα, όχι το αίτιο της παρακμής. Αποτελεί επίσης την εκδίκηση που πηγάζει από την διάψευση ή τον θάνατο του «Αμερικανικού Ονείρου»: το «Αμερικανικό Όνειρο» ως Εκδικητής ενάντια στο Κατεστημένο, σε αποτύπωση του αιτήματος «Θέλουμε το Όνειρο πίσω». Αυτή είναι η βαθύτερη ψυχολογική στόχευση του Make America Great Again: Θέλουμε το Όνειρο, που μας στερήσατε, πίσω. Το αν ο Τραμπ δικαίως ή προσχηματικά εξέφρασε αυτό το αίτημα είναι ερώτημα φιλολογικό: η πραγματικότητα που ενδιαφέρει είναι ότι η υποψηφιότητά του κατέστη δοχείο ακριβώς αυτού του αιτήματος.
Αποδυνάμωση
Η αποδυνάμωση και η διολίσθηση της ισχύος των Η.Π.Α υπήρξε σταδιακή και τα αίτια της πολυπαραγοντικά. Ένας από τους παράγοντες είναι η στρατηγική υπερεπέκταση (strategic overstretch) των Ηνωμένων Πολιτειών. Το «Δόγμα Νίξον» το 1971, δηλαδή η κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομικής ηγεμονίας των Η.Π.Α, έχει τις ρίζες του στον Πόλεμο του Βιετνάμ. Η υπερχρέωση των Η.Π.Α και η εξάρτηση της χρηματοδότησης της χώρας από ξένους πιστωτές, έχει τις ρίζες της στην υπερανάπτυξη της στρατιωτικής ισχύος τους στη δεκαετία του 1980, υπό τον πρόεδρο Ρήγκαν. Ο πόλεμος στο Ιράκ, που κόστισε τεράστια ποσά και επιβάρυνε σε τρομακτικό βαθμό την υλική και ηθική ισχύ των Ηνωμένων Πολιτειών, είχε ως αποτέλεσμα να βρεθεί το Ιράν κυρίαρχο στο Νότο της Μεσοποταμίας (σημερινού Ιράκ) μετά από πέντε περίπου αιώνες, έχοντας έμμεσα και σιωπηρά αναθεωρήσει τη Συνθήκη της Αμάσειας. Η αμερικανική οικονομία αποδείχτηκε επανειλημμένα ανίκανη και αδύναμη να σηκώσει το βάρος της στρατηγικής υπερεπέκτασης των Η.Π.Α. Ωστόσο, τα αίτια της αποδυνάμωσης δεν οφείλονται μονάχα στην στρατηγική υπερεπέκταση, είναι εξίσου ενδογενή αλλά σχετίζονται και με τη μεταβολή των παγκοσμίων συνθηκών. Λόγω περιορισμένου χώρου δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε όλα.
Πιο πρόσφατα, η απόλυτη υιοθέτηση και συστηματική προώθηση από πλευράς της αμερικανικής πολιτικής τάξης της επιβολής των παγκοσμίων επιδιώξεων οι οποίες εξυπηρετούν παράγοντες, δρώντες και συμφέροντα με υπερεθνικά δομημένο χαρακτήρα που παρασίτησαν επί της αμερικανικής κοινωνίας, την λεηλάτησαν και την απομύζησαν, οδηγώντας το εθνικό κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής—μια χώρα με εξαιρετικές δυνατότητες—όχι μονάχα σε παραγωγική ερημοποίηση αλλά και σε ανυπολόγιστη φθορά του παγκόσμιου κύρους και της αξιοπιστίας του, γέννησε τον Τράμπ και οδήγησε στην άλωση της μεγαλύτερης, πλουσιότερης και ισχυρότερης δημοκρατίας του πλανήτη, από την «αντισυστημικότητα» και τη «μάχη εναντίον του κατεστημένου», γεγονός με ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα.
Διατλαντισμός
Έγραφα πριν λίγες ημέρες για τον ευρωατλαντικό χώρο και τη διατλαντική συνεργασία, ανάμεσα σε αρκετά ακόμη:
Εάν εκλεγόταν διοίκηση Κλίντον, θα αποτελούσε την τελευταία διατλαντική κυβέρνηση στην πολιτική ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Η πραγματική πρόκληση για τον Δι/Ευρω-Ατλαντισμό θα ερχόταν όχι πριν το 2020: τότε, για πρώτη φορά θα ερχόταν στην εξουσία μια γενιά ηγετών που η πολιτική τους εμπειρία δεν θα είχε διαμορφωθεί από τον Ψυχρό Πόλεμο. Έχουν υπάρξει εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μελέτες και βιβλία που εξετάζουν τις πολιτικές μεταβολές κατά γενιά (Boomers, Millennials, Generation X-Z). Αυτή η νέα γενιά πολιτικών δεν θα έχει τον ίδιο συναισθηματικό δεσμό και την ίδια προσκόλληση στην διατλαντική δομή και συνεργασία. Όμως, οι εξελίξεις επιταχύνθηκαν με την εκλογή Τραμπ. Ο Τραμπ, αν και γεννημένος την ίδια περίοδο με την Κλίντον (εκείνος γεννήθηκε το 1946, εκείνη το 1947), εξέφραζε μετα-ψυχροπολεμικές απόψεις και όχι νεο-ψυχροπολεμικές. Ο πρώην Πρόεδρος Ομπάμα, ο οποίος μέχρι ενός σημείου αποτελεί μέρος της νέας γενιάς (γεννήθηκε το 1961) είχε δηλώσει πως όποιος βλέπει τη Ρωσία σαν μέγιστη απειλή είναι κολλημένος στον Ψυχρό Πόλεμο. Οι αναφορές του Ομπάμα σε «Δύση» ήταν σπάνιες ή σχεδόν ανύπαρκτες. Την περίοδο Ομπάμα, παρόλο που ο ίδιος ήταν οπαδός και υποστηρικτής της θεσμικής πολυμέρειας (multilateralism), η Ευρώπη απομακρύνθηκε από την Αμερική και οι σχέσεις Η.Π.Α και Ε.Ε έφτασαν στο ναδίρ τους. Υπήρξε διεύρυνση του χάσματος μεταξύ των δύο πλευρών του Ατλαντικού.
Ωστόσο, το ζήτημα της γενιάς δεν είναι το μόνο. Υπάρχουν και συστημικές παγκόσμιες μεταβολές που οδηγούν σε μια τέτοια πορεία. Το παγκόσμιο οικονομικό κέντρο βάρους κατά τις δεκαετίες 1970-1980 βρισκόταν στον Ατλαντικό, μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης. Σήμερα βρίσκεται στην Ευρασία, μεταξύ Ευρώπης και Ασίας (ενώ ορισμένοι ισχυρίζονται πως βρίσκεται στον Ειρηνικό, μεταξυ Η.Π.Α και Κίνας). Ο Διατλαντισμός ή Ευρωατλαντισμός δεν αποτελεί μια «λογική» θέση αλλά ένα συναισθηματικό κατάλοιπο των δεκαετιών αυτών και του Ψυχρού Πολέμου. Η ιδέα της Διατλαντικής Κοινότητας δεν αποτελεί κάποια «υπεριστορική» ιδέα ούτε είναι αιώνια. Στην πραγματικότητα δεν είναι καν αρκετά παλαιά. Μόλις το 1917 ο Walter Lippmann έγραψε το «Η Άμυνα του Ατλαντικού Κόσμου».
Εάν οι τάσεις εθνοκρατικοποίησης στην Αγγλόσφαίρα παγιωθούν, η Γαλλία ενδέχεται να βρεθεί προ του διλήμματος που βρέθηκε η Βρετανία: Αγγλοσαξονικός κόσμος ή «Ευρώπη»; Σε ομιλία του με τίτλο Can the European Union Hold? (την οποία παρουσιάσα στο ιστολόγιο πριν από δύο χρόνια), ο Γάλλος ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος και δημογράφος Emmanuel Todd, ο οποίος το 1976 προέβλεψε την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και το 2001 κυκλοφόρησε βιβλίο με τίτλο Μετά την Αυτοκρατορία: Η κατάρρευση της Αμερικανικής Τάξης (η αποσύνθεση του αμερικανικού συστήματος), είχε δηλώσει:
I sympathize with the British dilemma... Britain's position is horrible... they 're very close and very dependent in terms of trade from a dying continent... continental Europe is an ageing continent… Do you realize that perhaps ten years from now you 'll have more inhabitants in the anglo-american world, the US, Canada, the UK, Australia, New Zealand than in continental Europe... not including the Ukraine and Russia.
Αποδυνάμωση των Ηνωμένων Πολιτειών δεν σημαίνει ενδυνάμωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το αντίθετο, η Ε.Εβρίσκεται σε πορεία αποσύνθεσης και η ευρωπαϊκή ήπειρος, η γηραιότερη δημογραφικά ήπειρος στον πλανήτη, βρίσκεται σε πορεία παρακμής.
Σημειώσεις
[-] Τα γεγονότα επιταχύνουν τις εξελίξεις, και μένει να δούμε σε σειρά εκλογών ευρωπαϊκών εθνών-κρατών μέσα στο 2017 εάν αυτές θα επιταχυνθούν έτι περαιτέρω.[-] Όλοι οι μεγάλοι πόλεμοι των Η.Π.Α κατά τον τελευταίο αιώνα έχουν γίνει από διοικήσεις Δημοκρατικών, με εξαίρεση τον Πόλεμο στο Ιράκ.
[-] Κατά τα λοιπά, υπήρξαν δεκάδες επιμέρους σημεία στην πολύ πρόσφατη πορεία των Η.Π.Α, που φανερώνουν την αδυναμία τους να επιβάλλουν τη θέληση τους. Οι παρεκκλίσεις και πιέσεις που άσκησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, σε σχεδόν όλους τους συμμάχους τους, προκειμένου να μη συμμετάσχουν στην Ασιατική Τράπεζα Επενδύσεων και Υποδομών (ΑΙΙΒ) -εξέλιξη με την οποία ασχολήθηκα εκτενώς-, αγνοήθηκαν πλήρως. Επίσης η ανυπάκουη στάση «παραδοσιακών συμμάχων» της μεταπολεμικής εποχής όπως η Γερμανία, το Ισραήλ, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία, οι Φιλιππίνες, η Νότιος Κορέα, είναι χαρακτηριστική τα τελευταία χρόνια.
[-] Δίκαια μὲν ἐν τῷ ἀνθρωπείῳ λόγῳ ἀπὸ τῆς ἴσης ἀνάγκης κρίνεται, δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι καὶ οἱ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν. Το προηγούμενο ισχύει και για τον ισχυρό, όταν πλέον αγγίζει τα όρια του. Τα όρια που του επιτρέπει η δύναμη του. Όταν ο ισχυρός, υποχωρεί και αποδέχεται, καθώς αντιλαμβάνεται πως δεν είναι Υπεράνθρωπος. Όταν αντιλαμβάνεται πως για τα πάντα και για όλους υπάρχει ένα Όριο.