Περί χρόνου - μέρος α´.

Το ζήτημα αιχμαλώτισε τη σκέψη ποιητών, συγγραφέων και φιλοσόφων όλων των εποχών. Η επιστήμη του καιρού μας -και ιδιαίτερα η φυσική- επιδίωξε να υποβαθμίσει, αν όχι να μηδενίσει, το ρόλο του χρόνου στην τάξη των πραγμάτων. Ο χρόνος περιγράφηκε ως η ξεχασμένη διάσταση. Όλοι γνωρίζουμε τη μη αντιστρεπτή ροή του χρόνου που φαίνεται να εξουσιάζει την ύπαρξη μας, όπου το παρελθόν είναι παγιωμένο και το μέλλον ανοιχτό. Μπορεί να επιθυμούμε να γυρίσουμε πίσω το ρολόι, να επανορθώσουμε λάθη ή να ξαναζήσουμε μια θαυμάσια στιγμή. Αλίμονο! Ο κοινός νους είναι εναντίον μας: ο χρόνος και η παλίρροια δεν περιμένουν κανέναν. Ο χρόνος δεν μπορεί να γυρίσει πίσω. Ή μήπως μπορεί; Είναι ενοχλητικό το ότι οι περισσότερες επιστημονικές θεωρίες ελάχιστα στηρίζουν την οπτική του κοινού νου για το χρόνο. Σ' αυτές η φορά του χρόνου έχει πολύ μικρή σημασία.

Τα μεγάλα οικοδομήματα της σύγχρονης επιστήμης -η μηχανική του Νεύτωνα, η σχετικότητα του Αινστάιν και η κβαντική μηχανική των Heisenberg και Schrödinger- λειτουργούν εξίσου καλά και όταν ο χρόνος τρέχει ανάποδα. Γι' αυτές τις θεωρίες, τα συμβάντα που καταγράφονται σε μια κινηματογραφική ταινία θα ήταν απολύτως κατανοητά σε οποιαδήποτε κατεύθυνση κι αν προβαλλόταν το φίλμ από την κινηματογραφική μηχανή. Στην πραγματικότητα, ο χρόνος φαίνεται απλώς σαν αυταπάτη που γεννιέται στα μυαλά μας. Συχνά οι επιστήμονες που ερευνούν το πρόβλημα, αναφέρονται, κάπως περιπαικτικά, στην καθημερινή μας αντίληψη για τη ροή του χρόνου, χρησιμοποιώντας του όρους «ψυχολογικός χρόνος» και «υποκειμενικός χρόνος».

Η κυκλική πορεία του χρόνου ήταν κοινό χαρακτηριστικό στην ελληνική κοσμολογική σκέψη. Ο Αριστοτέλης στα Φυσικάτου παρατηρούσε ότι: «υπάρχει ένα κύκλος σε όλα τα άλλα πράγματα που έχουν φυσική κίνηση, γεννιούνται και παρέρχονται. Αυτό συμβαίνει επειδή όλα τα άλλα πράγματα διακρίνονται από τον χρόνο, και λήγουν και αρχίζουν σαν να ταιριάζουν σε κύκλο. Γιατί ακόμη και ο χρόνος θεωρείται ότι είναι ένας κύκλος». Οι Στωικοί πίστευαν πως όταν οι πλανήτες θα επέστρεφαν στις ίδιες σχετικές θέσεις στις οποίες βρίσκονταν όταν άρχισε ο χρόνος, τότε το σύμπαν θα ανανεωνόταν ξανά και ξανά... Η ιδέα της αέναης επανόδου έμελλε να εμφανιστεί ξανά σε σύγχρονη μορφή ως η «επαναφορά του Poincaré»... Η ιουδαϊκή-χριστιανική παράδοση εγκαθίδρυσε άπαξ δια παντός τον «γραμμικό» χρόνο στον δυτικό πολιτισμό. «Η χριστιανική σκέψη είχε την τάση να υπερβεί, άπαξ δια παντός, τα παλιά μοτίβα της αιώνιας επιστροφής», έγραφε ο Ρουμάνος ανθρωπολόγος Mircea Eliade. Ο δυτικός πολιτισμός κατέληξε να θεωρεί το χρόνο ως το γραμμικό μονοπάτι που εκτείνεται ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, μέσα από τη χριστιανική πίστη στη γέννηση, τη σταύρωση και το θάνατο του Χριστού ως μοναδικά, δηλαδή μη επαναλαμβανόμενα συμβάντα. Πριν από την εμφάνιση του χριστιανισμού μόνον οι Εβραίοι και οι Πέρσες ζωροαστριστές προτιμούσαν αυτήν την προοδευτική άποψη περί του χρόνου.

Ο μη αντιστρεπτός χρόνος επηρέασε βαθιά τη δυτική σκέψη. Προετοίμασε τον ανθρώπινο νου για την ιδέα της προόδου, για την έννοια του «βαθέως χρόνου», τη συνταρακτική ανακάλυψη των γεωλόγων ότι η ανθρώπινη εξέλιξη είναι μόνο ένα ύστερο και σύντομο επεισόδιο στην ιστορία της Γης. Άνοιξε τον δρόμο για τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, την ενότητα μας μέσα στον χρόνο με τις πρωτόγονες υπάρξεις. Πράγματι, η ανάδυση της ιδέας ενός γραμμικού χρόνου και η συνεπαγόμενη διανοητική εξέλιξη αποτέλεσαν στηρίγματα της σύγχρονης επιστήμης και της υπόσχεσης της να βελτιώσει τη ζωή στη γη. Όψεις του χρόνου στη βιολογία παρουσιάζουν αναλογίες και με την κυκλική και με τη γραμμική πολιτισμική εμπειρία. Ο κυκλικός χρόνος εμφανίζεται στην διχοτόμηση των κυττάρων και την ενορχήστρωση διαφορετικών ρυθμών στα σώματα μας [δες II], που εκτείνονται από τις υψηλής συχνότητας νευρικές ώσεις έως τους αργούς κύκλους της αλλαγής των κυττάρων. Η έννοια του μη αντιστρεπτού χρόνου εκδηλώνεται με τη γήρανση και πέρασμα από τη γέννηση στον θάνατο.

Αλλά και τα συνηθισμένα ρολόγια εκφράζουν και τις δύο αυτές βάσεις του χρόνου. Συνθέτουν μια διαδοχή αιωρήσεων εκκρεμούς ή ταλαντώσεων κρυστάλλου για να αποκαλύψουν «το χρόνο», που εκφράζεται στη Γη με τη μορφή δωδεκάωρων ή εικοσιτετράωρων κύκλων. Η ροή του χρόνου εκδηλώνεται έμμεσα με το διασκορπισμό της ενέργειας: με την αχρήστευση μια μπαταρίας, τη χαλάρωση ενός ελατηρίου ή την πτώση μιας πέτρας.

Ο μαθηματικός Gerald J. Whitrow, συγγραφέας του σημαντικού έργου The Natural Philosophy of Time, επεξηγεί πως οι ιδέες του Αρχιμήδη και του Αριστοτέλη αντιπροσωπεύουν δύο ακραίες οπτικές για το χρόνο: Ο Αριστοτέλης θεωρούσε θεωρούσε το χρόνο ενδογενή και, αντίθετα από τον Αρχιμήδη, θεμελιακό για το Σύμπαν.

Αυτή η διαμάχη συνεχίστηκε, με τη μια ή την άλλη μορφή, μέσα στους αιώνες.

Ο Τίμαιος, το κοσμολογικό έργο του Πλάτωνα αρχίζει με τη διάκριση ανάμεσα σε είναικαι γίγνεσθαι, δύο έννοιες που επανεμφανίζονται με διάφορες μορφές στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες. Για τον Πλάτωνα, ο κόσμος του Είναι αποτελεί τον πραγματικό κόσμο «καταληπτό από τη νόηση με τη βοήθεια των συλλογισμών, επειδή είναι αιώνια ο ίδιος», ενώ αυτός του γίγνεσθαι (το βασίλειο του χρόνου) «είναι το αντικείμενο της γνώμης και της ανορθολογικής αισθητηριακής αντίληψης, διότι γεννιέται και πεθαίνει, ουδέποτε όμως είναι απολύτως πραγματικός». Ο Πλάτων έκανε τη διάκριση ανάμεσα σε ένα ταξίδι (γίγνεσθαι) και τον προορισμό του (είναι), ισχυριζόμενος ότι μόνο το τελευταίο είναι πραγματικό. Αυτή η διάκριση, στην οποία ο φυσικός κόσμος, μαζί και ο χρόνος, ανήκαν σε μια δευτερεύουσα, φαινομενική πραγματικότητα, κυριαρχούσε σ' ολόκληρη τη φιλοσοφία του Πλάτωνα.

Σε αυτή την άποψη του, είχε προηγηθεί του Πλάτωνα ο Παρμενίδης, που πίστευε πως η πραγματικότητα είναι ταυτόχρονα αδιαίρετη και αχρονική. Ο μαθητής του Ζήνων Ελεάτης από τη Νότια Ιταλία, μας περιγέλασε με τα φημισμένα παράδοξα του που αποσκοπούσαν να υπονομεύσουν όλη την αντίληψη μας για τον χρόνο... Οι γνώμες για τη σημασία των παραδόξων του Ζήνωνα διχάζονται. Στους είκοσι τέσσερις αιώνες που μεσολάβησαν από τη διατύπωση τους, είτε απορρίφθηκαν ως παράλογα είτε αντιμετωπίστηκαν ως τα πλέον βαθυστόχαστα στη τεράστια βιβλιογραφία που δημιούργησαν. Στην προσεκτική του ανάλυση, ο Whitrow καταλήγει ότι υπάρχουν δύο μόνον τρόποι με τους οποίους είναι δυνατό να επιλυθούν τα παράδοξα. Είτε να αρνηθεί κανείς την ιδέα του γίγνεσθαι, οπότε ο χρόνος αποκτά ουσιαστικά ιδιότητες τύπου χώρου, είτε να απορρίψει τη παραδοχή ότι ο χρόνος, όπως ο χώρος, μπορεί να διαιρείται επ' άπειρον σε συνεχώς μικρότερα κομμάτια.

Ο Ιμμάνουελ Καντ διετείνετο ότι όπως ακριβώς το κόκκινο χρώμα μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές εντυπώσεις σε διαφορετικούς παρατηρητές, ενώ είναι ουσιαστική συνιστώσα της θέας, έτσι και ο χρόνος, ενώ είναι ουσιαστική συνιστώσα της νόησης μας, στερείται αντικειμενικής πραγματικότητας: «Ο χρόνος δεν είναι κάτι το αντικειμενικό. Δεν είναι ούτε ουσία ούτε τυχαίο ούτε σχέση, αλλά μια υποκειμενική συνθήκη, που οφείλεται αναγκαστικά στη φύση του ανθρώπινου μυαλού». Η «υποκειμενίστικη» οπτική του Καντ μπορεί να παραλληλισθεί με τον τρόπο που επιλέγουν ορισμένοι σύγχρονοι επιστήμονες να εξηγήσουν τον χρόνο. Ένας πολύ απλός και προφανής τρόπος διεξόδου, δημοφιλής ανάμεσα στους ιδεαλιστές όλων των εποχών -τον Παρμενίδη, τον Πλάτωνα, τον Σπινόζα, τον Χέγκελ-, είναι να πεις ότι ο χρόνος είναι βαθύτατα συνυφασμένος με αντιφάσεις, άρα δεν μπορεί να είναι πραγματικός. Μια περιφρονητική παρατήρηση γι' αυτού του είδους τη μεταφυσική διφορούμενη στάση οφείλεται στον επιστήμονα της λογικής M. Cleugh: «Το να πεις απλώς ότι ο χρόνος πρέπει να είναι μόνο μια φαινομενικότητα επειδή είναι αντιφατικός στο εσωτερικό του, βρίσκεται πολύ μακριά από τη λύση των προβλημάτων. Δεν αποτελεί καν απάντηση τους». Ο Boltzmann χαρακτήρισε τη μεταφυσική «ημικρανία του ανθρώπινου εγκεφάλου». «Τα απλούστερα πράγματα είναι πηγή άλυτων αινιγμάτων για τη φιλοσοφία»... Ο Boltzmann άσκησε οξεία κριτική σε διάφορους φιλόσοφους, ιδιαίτερα τον Χέγκελ, τον Σοπενάουερ και τον Κάντ: «Για να πάω απευθείας στα πιο απροσπέλαστα βάθη κατευθύνθηκα στον Χέγκελ. Τι ασαφή και απερίσκεπτη ροή λέξεων έμελλε να βρω εκεί! Το άτυχο άστρο μου με οδήγησε από τον Χέγκελ στον Σοπενάουερ... Ακόμα και στον Καντ υπήρχαν πολλά πράγματα που τα κατανοούσα τόσο λίγο, ώστε, με δεδομένη τη γενική του οξύνοια, σχεδόν υποψιάστηκα ότι τραβούσε το χαλί κάτω από τα πόδια του αναγνώστη ή ακόμη πως ήταν απατεώνας».

Ο ρυθμός της βιολογίας ήταν σαφής για τον άνθρωπο επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Ο Αριστοτέλης είχε σημειώσει, τριακόσια και πάνω χρόνια προ Χριστού, ότι οι ωοθήκες των αχινών μεγαλώνουν κατά την πανσέληνο. Ο Ιπποκράτης είχε παρατηρήσει καθημερινές διακυμάνσεις στα συμπτώματα μερικών ασθενών του και πίστευε πως η κανονικότητα είναι σημάδι υγείας. Ο Ηρόφιλος από την Αλεξάνδρεια είχε καταγράψει αλλαγές στο σφυγμό κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ο Κικέρων αναφέρει ότι η σάρκα των στρειδιών αυξομειώνεται με το φεγγάρι, κάτι που το επιβεβαίωσε ο Πλίνιος. Χρειάστηκαν, όμως, αρκετοί αιώνες για να αναγνωριστεί ότι αυτή η συμπεριφορά είχε ως κινητήρια δύναμη μια εσωτερική διαδικασία και δεν ήταν άμεση απάντηση στο ηλιακό φως, το σκοτάδι και άλλους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Σήμερα, πολλοί βιολόγοι πιστεύουν ότι αυτό είναι το σπουδαιότερο γνώρισμα των φυσικών οικοσυστημάτων...

Ανακαλύφθηκαν πολλές περιπτώσεις εικοσιτετράωρων ρυθμών, αν και η διάρκεια τους σπάνια είναι ακριβώς 24 ώρες. Λέγεται ότι αυτοί οι κιρκαδιανοίρυθμοί (circadian: από τη λατινική λέξη circa: περίπου, και τη λέξη dies: ημέρα), όρος που επινοήθηκε από τον Franz Halberg του Πανεπιστημίου της Μινεσότας, είναι ενδογενείς. Αυτό σημαίνει ότι δημιουργούνται εσωτερικά από τους οργανισμούς και δεν υποκινούνται εξωτερικά από τον κύκλο της ημέρας και της νύχτας, όπως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς εκ πρώτης όψεως. Εντούτοις, αυτά τα ρολόγια είναι συγχρονισμένα με το περιβάλλον, και είχαν όλο τον καιρό να αντιμετωπίσουν τις αλλαγές που συνεπέφερε η βαθμιαία επιβράδυνση της περιστροφής της Γης.

Η φύση είναι γεμάτη κιρκαδιανούς ρυθμούς... ο μεγάλος σουηδός φυσιοδίφης Κάρολος Λιναίος (πρωτοπόρος στην ταξινόμηση φυτών και ζώων) πρότεινε το 1751 ένα λουλουδένιο ρολόι. Οι ποικίλες ανθοφορίες των λουλουδιών αποκάλυπταν με τα χρώματα τους την ώρα της ημέρας. Η στέρεη απόδειξη του βιολογικού ρολογιού ήρθε το 1950... Ο κύκλος των 24 ωρών είναι μια μόνο «νότα» από τις πολλές που μπορούν να παίξουν οι βιολογικές ορχήστρες [σημ. Δ`~. ένας πανηγυρικός της φύσης... από την άλλη μεριά υπάρχει και η άποψη πως η φύση είναι νεκρή και κενή ή γεμάτη res]. Ένας ρυθμός με επιρροή ο οποίος εκπέμπει έναν πιο αργό χρόνο οφείλεται στο άλλο εξέχον αντικείμενο του ουρανού, τη Σελήνη. Οι συνδυασμένες κινήσεις της Σελήνης και της Γης, καθώς και των δυο τους γύρω από τον Ήλιο, παράγουν τους πολύπλοκους ρυθμούς του σεληνόφωτος και της παλίρροιας. Τα ρολόγια του σώματος μπορούν να χτυπούν σε σεληνιακό ρυθμό: ο κύκλος της εμμηνόρροιας του ανθρώπινου θηλυκού έχει περίπου την ίδια περίοδο με τον σεληνιακό μήνα' η εμφάνιση της μαγιάτικης μύγας στη λίμνη Βικτώρια είναι συγχρονισμένη με την πανσέληνο... Οι κύκλοι της παλίρροιας τείνουν να λαμβάνουν χώρα δύο φορές κάθε σεληνιακή ημέρα (24,8 ώρες), επιφέροντας αλλαγές στη θερμοκρασία, την πίεση, τις κυματικές διαταραχές και την τροφοδοσία... Μερικά ζώα χρησιμοποιούν μάλλον τις συνέπειες των εποχικών αλλαγών στο μήκος της ημέρας για να καταγράψουν την αλλαγή των εποχών, παρά κάποιο άλλο «ετήσιο ρολόι» για να κρατούν επαφή μ' αυτούς τους κύκλους μεγαλύτερης περιόδου - ο ετήσιος κύκλος μπορεί να συμπιεσθεί σε πειράματα, αν αλλάξουμε το «μήκος της ημέρας» σε τεχνητό περιβάλλον... Υπάρχουν και ρυθμοί ακόμα πιο αργόσυρτοι. Ένας από τους πιο παράξενους εμφανίζεται στα περιοδικά τζιτζίκια. Μερικά παραμένουν κρυμμένα στο έδαφος ως νύμφες για μακρύ χρονικό διάστημα 17 ετών. Στο Οχάιο των ΗΠΑ εμφανίζονται κατά χιλιάδες ακριβώς την ίδια στιγμή του χρόνου, δεκαεφτά χρόνια αφότου κρύφτηκαν στο έδαφος, γλιστρούν έξω από το περίβλημα της νύμφης, σκαρφαλώνουν στα δένδρα, ζουν για μερικές ώρες ακόμα ώστε να ζευγαρώσουν, και κατόπιν πέφτουν όλα νεκρά στο έδαφος και ο κύκλος αρχίζει πάλι από την αρχή.

Ο βιολογικός χρόνος παρουσιάζει κάτι παραπάνω από ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Ο Ιπποκράτης έγραφε ότι «όποιος επιθυμεί να ακολουθήσει την επιστήμη της ιατρικής με άμεσο τρόπο, πρέπει να ερευνήσει κατ' αρχάς τις εποχές του χρόνου και ό,τι συμβαίνει σ' αυτές». Η καλύτερη κατανόηση των βιολογικών ρυθμών... μας κάνουν να γνωρίζουμε γιατί έχουμε καλύτερες επιδόσεις ορισμένες ώρες αντί για άλλες. ίσως δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι τα πυρηνικά ατυχήματα στο Τσέρνομπιλ και στο Θρη Μαιλ Αιλαντ συνέβησαν τις πρώτες πρωινές ώρες, ενώ η καταστροφή του Μποπάλ συνέβη αμέσως μετά τα μεσάνυχτα. Οι κύκλοι επηρεάζουν τη δεκτικότητα μας για ασθένειες: όσοι άνθρωποι υποφέρουν από αλλεργίες είναι πιο ευαίσθητοι σε ουσίες όπως η γύρη τη νύχτα και νωρίς το πρωί. Τις ίδιες ώρες είναι πιθανότερο να χτυπήσει το άσθμα... Η ομάδα του Czeisler κατάφερε να σταματήσει το κιρκαδιανό ρολόι όταν το εξέθεσε στο φως σε μια ιδιομορφία φάσης. Αυτή η δουλειά επιβεβαιώνει την άποψη ότι το φως μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο για τη θεραπεία διαταράξεων της κιρκαδιανής ρύθμισης, όπως είναι το jet lag. «Με την κατάλληλη έκθεση στο φως μπορούμε να σταματήσουμε το ρολόι κάποιου ανθρώπου, ενώ με άλλο τόπο έκθεσης στο φως μπορούμε να το ξαναθέσουμε σε λειτουργία, όπως ακριβώς προέβλεψε ο Winfree», επισήμανε ο Gary Richardson, ένας από τους συναδέλφους του Czeisler. Επίσης μελέτες για τη διακοπή των σωματικών ρυθμών που προκαλούνται από τη νυχτερινή εργασία, με τη συνδεόμενη μείωση της εγρήγορσης και της απόδοσης, έδειξαν ότι η δυσπροσαρμοστικότητα μπορεί να θεραπευτεί αποτελεσματικά με σχεδιασμένη έκθεση σε ισχυρό φως τη νύχτα και σε σκότος την ημέρα...

Αξίζει να αναφέρουμε μια ψευδοεπιστημονική θεωρία, αν και με μεγάλη συντομία. Για κάποιους μυστηριώδεις λόγους, πολλοί έχουν έρθει σε επαφή με τη θεωρία των βιορυθμών, η οποία δημιουργήθηκε στις αρχές του αιώνα από τον Wilhelm Fliess, έναν χειρούργο ωτορινολαρυγγολόγο στο Βερολίνο. Ο Winfree επισήμανε κακόβουλα ότι ο Fliess ήταν υπεύθυνος για μια μονογραφία με τον τίτλο Σχέσεις ανάμεσα στη μύτη και τα θηλυκά γεννητικά όργανα... Στη δεκαετία του 1970 καταγράφηκαν περίπου 40.000 αυτοκτονίες και δυστυχήματα και συγκρίθηκαν με τις προβλέψεις της θεωρίας των βιορυθμών, η οποία ξεχωρίζει ορισμένες μέρες ως επικίνδυνες σε συνάρτηση με την κατάσταση των σωματικών, συναισθημάτων και διανοητικών κύκλων του ατόμου. Δεν βρέθηκε καμία αλληλοσυσχέτιση.

Αν οι επιστήμονες αποφάσιζαν ότι πραγματικά υπήρχε αγεφύρωτη διαφωνία ανάμεσα στον Δαρβίνο και τη θερμοδυναμική, σίγουρα οι περισσότεροι θα έλεγαν ότι ο Δαρβίνος είχε άδικο.

Ο σεβασμός στον Δεύτερο Νόμο είναι καθολικός.

Με τα λόγια του Arthur Eddington: «Ο νόμος ότι η εντροπία αυξάνεται -ο Δεύτερος Νόμος της θερμοδυναμικής- κατέχει πιστεύω, την ύψιστη θέση μεταξύ των νόμων της φύσης. Αν κάποιος σας επισημαίνει ότι η χαϊδεμένη σας θεωρία για το σύμπαν έρχεται σε διάσταση με τις εξισώσεις του Maxwell, τότε τόσο το χειρότερο για τις εξισώσεις του Maxwell. Αν βρεθεί ότι αντιφάσκει προς την παρατήρηση, τότε έχει καλώς, οι πειραματικοί είναι καμιά φορά τσαπατσούληδες. Αν, όμως, η θεωρία σας βρεθεί αντίθετη με τον Δεύτερο Νόμο της θερμοδυναμικής, τότε δεν σας δίνω καμιά ελπίδα. Δεν της απομένει τίποτε άλλο παρά να καταρρεύσει μέσα στη μεγαλύτερη ταπείνωση».

Εκ πρώτης όψεως, ο Δεύτερος Νόμος φαίνεται να υπονομεύεται από μια άλλη ανακάλυψη που συντάραξε τον κόσμο του 19ου αιώνα - τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Ενώ η κλασική μηχανική έδινε την εικόνα ενός σύμπαντος-μηχανής, η θερμοδυναμική φαίνεται να συνεπάγεται ότι η μηχανή οδεύει κατευθείαν στην τέλεια αποδιοργάνωση. Από την άλλη, το έργο του Δαρβίνου δείχνει ότι η ζωή γίνεται όλο και περισσότερο (και όχι λιγότερο) οργανωμένη με το πέρασμα του χρόνου, καθώς τα απλά όντα εξελίχθηκαν σε πιο πολύπλοκες υπάρξεις... Στη θεωρία του για τη φυσική επιλογή, ο Δαρβίνος έδειξε πως η φύση μπορεί να επιλέγει κατά προτίμηση σπάνια συμβάντα (μεταλλάξεις) και μ' αυτόν τον τρόπο να εξελίσσει σταδιακά πολυπλοκότερες μορφές ζωής. Στη θεωρία του οι κινητήριες δυνάμεις της αλλαγής είναι τα τυχαία συμβάντα. Έχει ειπωθεί λοιπόν ότι «δεν είναι δυνατόν να έχουν δίκιο και ο Clausius και ο Δαρβίνος»... Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει αντίφαση, επειδή στο εσωτερικό του Δεύτερου Νόμου της θερμοδυναμικής υπάρχει κρυμμένο κάτι μαγικό, το οποίο αφήνει περιθώρια για να συμβεί μια εξέλιξη δημιουργική παρά μια καθαρά καταστροφική. Ο Boltzmann ίσως το συνέλαβε αρκετά νωρίς, το 1878. Η ανάπτυξη όμως της εν λόγω ιδέας έπρεπε να περιμένει μέχρις ότου, μια πρόσφατη επανερμήνευση του Δεύτερου Νόμου έδειξε ότι αυτός δεν συνεπάγεται τη μονότονη κατάρρευση στην αταξία: αντίθετα, το σύμπαν μπορεί να χαλιναγωγεί τη θερμοδυναμική για να δημιουργεί, να εξελίσσεται και να αναπτύσσεται. Αυτό χαρίζει μια νέα ποιότητα στην πολυμορφία του βέλους του χρόνου του Δεύετερου Νόμου, καθώς και μεγάλη αξιοπιστία...

Έγιναν απόπειρες να ερμηνευτεί η εξέλιξη σε μακροσκοπικό επίπεδο με επίκληση της θερμοδυναμικής. Έτσι οι Brooks και Wiley, στο κατά τα άλλα αμφιλεγόμενο βιβλίο τους Evolution as Entropy, προβαίνουν στην εξής σημαντική παρατήρηση: «Ο καθένας θα συμφωνήσει, υποθέτουμε, ότι οι οργανισμοί είναι δομές διασκορπισμού μακριά από την ισορροπία». Δυστυχώς, η προσέγγιση τους πάσχει από τη σύγχυση διακριτών εννοιών-ιδεών από το χώρο της θεωρίας της πληροφορίας και της θερμοδυναμικής εντροπίας... Μια από τις πρώτες θεωρητικές προτάσεις για τη μη αντιστρεπτότητα των εξελικτικών διαδικασιών οφείλεται στον γαλλικής καταγωγής Louis Dollo (1857-1931). Η ιδέα του, διατυπωμένη το 1893, εμπεριέχεται στο «νόμο του Dollo». Όμως, σύμφωνα με έναν από τους κορυφαίους θεωρητικούς της εξέλιξης, τον John Maynard Smith, η φυσική επιλογή δεν συνεπάγεται την ιδιότητα μονής κατεύθυνσης για τον χρόνο. Ο Richard Dawkins έχει γράψει για το νόμου του Dollo ότι «συχνά συγχέεται με πολλές ιδεαλιστικές ανοησίες για το αναπόφευκτο της προόδου ή συνδυάζεται με συνεπακόλουθες της άγνοιας ανοησίες περί του ότι η εξέλιξη ''παραβιάζει τον Δεύτερο Νόμο της θερμοδυναμικής''». Δεν υπάρχει κανένας λόγος, ισχυρίζεται, να μην μπορούν οι βασικές τάσεις της εξέλιξης να αντιστραφούν.

«Αν σε κάποιο διάστημα της εξέλιξης επικρατεί η τάση για μεγάλα κέρατα στα ελάφια,
εύκολα μπορεί στη συνέχεια να εμφανιστεί ξανά η τάση για μικρότερα κέρατα...»

Peter Coveney

*
**
*

Αν η φύση δεν ήταν όμορφη, δεν θα άξιζε τον κόπο να τη γνωρίσουμε.
Κι αν δεν άξιζε τον κόπο να γνωρίσουμε τη φύση, τότε δεν θα άξιζε να ζούμε.

Henri Poincaré

Είναι χρείακάπως να υπάρξ(χ)ει ο-μορφιάκαι κόσμοςώστε να μην υπάρξ(χ)εια-κοσμία, α-μορφία και α-σχήμια.

Ολοκλήρωση α´ μέρους.