Για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής - μέρος α'.

Με πολύ πείσμα, τούτη η Αμερική αγωνίστηκε για να ακολουθήσει ένα δικό της δρόμο, έξω από την τροχιά του υπόλοιπου κόσμου. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ο πολιτισμός της ήταν ταξιδιώτης χωρίς αποσκευές, τη στιγμή μάλιστα που, εμπρός στα μάτια της, έβλεπε να ανοίγεται ένα μέλλον όλο και πιο λαμπρό, που δεν είχε παρά να το αδράξει... Τίποτε δεν στάθηκε ικανό να κλονίσει την αυτοπεποίθηση της, ούτε οι οικονομικές κρίσεις ούτε οι κοινωνικές ούτε οι πολιτικές. Τα αποθέματα αισιοδοξίας που διαθέτειδεν έδωσαν ποτέ το παραμικρό δείγμα εξάντλησης.

Έτσι είχαν τα πράγματα έως σχετικά πρόσφατα, έως την απροσδόκητα βίαιη κρίση του 1929, που άρχισε στη Γουώλ Στρήτ, έγινε αισθητή με τρόπο ιδιαίτερα οδυνηρό, επειδή ακριβώς κατάφερε ένα καίριο πλήγμα σε μια οικονομία που ευημερούσε, που βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη και που δεν έβαζε, θα λέγαμε, κακό στο νου της. Για πρώτη φορά η Αμερική βρισκόταν εμπρός σε μια καταστροφή και έπρεπε να τα βγάλει πέρα. Τελικά ξαναβρήκε την ευημερία της, και μάλιστα όσο ποτέ άλλοτε, αλλά αυτό δεν τη γιάτρεψε οριστικά από την κρίση. Στράφηκε για πρώτη φορά στο παρελθόν της. Όχι τόσο για να κατανοήσει τον ίδιο της τον εαυτό (αυθόρμητα, ο μέσος Αμερικανός δεν πιστεύει ότι η ιστορία μπορεί να εξηγήσει κάτι) όσο για να βρει παρηγοριά.

«Μια τάση για αναδρομική νοσταλγία άρχισε να αναπτύσσεται, ενώ παράλληλα υποχωρούσε σιγά σιγά η πατροπαράδοτη πίστη της. Τον καιρό που ο ανταγωνισμός και οι επιχειρήσεις βρίσκονταν σε ανοδική πορεία, οι Αμερικανοί σκέφτονταν το μέλλον' τον καιρό που οι οικονομικές αυτές δραστηριότητες βρίσκονταν σε πλήρη ανάπτυξη, σκέφτονταν το παρόν' σήμερα, που ήρθε ο καιρός της συγκέντρωσης, των κολοσσιαίων διαστάσεων, των μονοπωλίων, που έχει περιοριστεί το πεδίο του ανταγωνισμού και των ευκαιριών προς εκμετάλλευση, στρέφονται νοσταλγικά προς τη χρυσή εποχή, που βρίσκεται πίσω τους». Έτσι βλέπει τα πράγματα ο Ρίτσαρντ Χοφστάτερ (1955), εξαίρετος παρατηρητής...

Η τόσο νέα Αμερική άρχισε και αυτή να έχει κάποια ηλικία. Αντιλαμβάνεται ότι έχει ιστορία' η ώρα της αλήθειας πλησιάζει. Διαπιστώνει ότι η άρνηση της να ασχοληθεί με το παρελθόν της, ο πεισματικός ατομικισμός, ή ο απομονωτισμός της, η απόρριψη κάθε δεσμού που θα μπορούσε να στερήσει την ελευθερία του ατόμου ή του έθνους, όλα αυτά σημαίνουν ότι υπήρχε χθες «μια ενότητα πολιτισμικής και πολιτικής παράδοσηςπάνω στην οποία εδραζόταν ο αμερικανικός πολιτισμός». Ναι, αλλά τώρα τίθεται το ερώτημα: Αυτή η παράδοση, που τελικά υπάρχει, δεν είναι καταδικασμένη να καταστραφεί από τις σημερινές συνθήκες ζωής των Ηνωμένων Πολιτειών; Το παρελθόν αρχίζει να αποκτά ειδικό βάρος.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η Αμερική έζησε με την πεποίθηση ότι η δική της μοίρα ήταν πρωτοφανής, ότι οι μέρες δεν άφηναν πάνω της καμιά σκιά καθώς περνούσαν, ότι το παρελθόν εξαφανιζόταν αμέσως από μόνο του. Ο κανόνας ήταν να αποφεύγει κανείς οτιδήποτε μπορούσε να προκαλέσει δεσμό ή ρίζωμα, να εναποθέτει τις ελπίδες του στο απροσδόκητο. Η λέξη opportunity, η τύχη, η ευκαιρία που παρουσιάζεται, είναι η λέξη κλειδί: κάθε άντρας που θέλει να είναι άξιος του ονόματος του, πρέπει να την αρπάξει, την opportunity, καθώς περνά από μπρος του, και να αξιοποιήσει έως και τις έσχατες δυνατότητες που του προσφέρει. Μέσα από αυτόν τον «αγώνα» θα επιβεβαιωθεί ο ίδιος και θα δείξει γύρω του ότι αξίζει. Όμοια συμπεριφέρθηκαν και οι Ηνωμένες Πολιτείες ως σύνολο: το παρελθόν τους είναι μια διαδοχή από ευκαιρίες, που σχεδόν αμέσως τις άρπαξαν απ' τα μαλλιά, από έξυπνες και καλοστημένες «δουλειές», κατά κανόνα επιτυχείς.

Δεν υπάρχει ιστορικό γεγονόςπου να έχει τόσο προσεκτικά μελετηθεί και είναι τόσο καταλεπτώς γνωστό όσο η ανεξαρτησία των αγγλικών αποικιών της Αμερικής (1773-1782). Χρειάζεται όμως το γεγονός αυτό να τοποθετηθεί με ακρίβεια στο ιστορικό του πλαίσιο.

Το τέλος της γαλλικής αυτοκρατορίας της Αμερικής (1762) μείωσε τη σημασία της αγγλικής βοήθειας, από τη μια μέρα στην άλλη και, ταυτόχρονα, έκανε βαρύτερες τις απαιτήσεις της μητρόπολης. Ωστόσο, αρχικά, ούτε οι αποικίες ούτε η Αγγλία επιθυμούν τη ρήξη. Αυτή εκκολάπτεται μόνη της, και οφείλεται σε παρεξηγήσεις, σε ανεπαρκείς υποχωρήσεις, σε αναποτελεσματικές εκδηλώσεις βίας. Στο μέλλον, όλες οι αποαποικιοποιήσεις, ακόμα και στη σημερινή εποχή, θα αναπαράγουν συνεχώς την ίδια διαδοχή παράλογων γεγονότων.

Μήπως είχε άδικο η Αγγλία που δεν έκανε πιο έγκαιρες και πιο σημαντικές υποχωρήσεις, που αξίωσε την επιβολή δασμών, απόλυτα αιτιολογημένων από το βαρύ παθητικό του πολέμου κατά της Γαλλίας, και που, αργότερα, τους κατάργησε διατηρώντας όμως -μοναδική εξαίρεση- το δασμό του τσαγιού;... Κανένας φόρος δεν μπορεί να επιβληθεί, λέει η αγγλική πολιτική παράδοση δίχως τη συγκατάθεση των φορολογουμένων. Όμως οι Άγγλοι της Αμερικής δεν εκπροσωπούνται στη Βουλή των Λονδίνου. Υπάρχει βαρύτερο σφάλμα; Πέρα από αυτό, να κάνει άραγε λάθος εκείνος ο Άγγλος ιστορικός (1933) που βλέπει να διαγράφεται, ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα, μια σημαντική μετακίνηση του κέντρου βάρους της αγγλικής αυτοκρατορίας από την Αμερική και τον Ατλαντικό προς τις Ινδίες και τον Ινδικό Ωκεανό; Η κατάληψη της Βεγγάλης έγινε το 1757. Την ίδια εποχή αρχίζει και το «εμπόριο με την Κίνα». Μήπως αυτή η στροφή της Αγγλίας προς την Άπω Ανατολή, με παράλληλη απομάκρυνση της από το Νέο Κόσμο, είναι αποτέλεσμα κάποιας από εκείνες τις βεβιασμένες κινήσεις του καπιταλισμού, στην προσπάθεια να πραγματοποιήσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κέρδη;

Όλοι αυτοί οι λόγοι, και άλλοι ακόμη, οδήγησαν σε μια θεαματική σύρραξη και, τελικά, σε μια αδιαμφισβήτητη ταπείνωση της Αγγλίας. Η επέμβαση της Γαλλίαςκαι της Ισπανίας επέσπευσε τη νίκη των Επαναστατών. Αυτοί ωστόσο υπέγραψαν, το 1782, μυστική συνθήκη ειρήνης με την Αγγλία και εγκατέλειψαν τους συμμάχους τους...

Οπωσδήποτε, για εκείνον που ενδιαφέρεται για την τύχη των Ηνωμένων Πολιτειών, αυτό που προέχει δεν είναι η διεθνής πλευρά της περιπέτειας, μολονότι πολύ σημαντική... Εκείνο που προέχει είναι η ίδια η ανεξαρτησία, η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της 4ης Ιουλίου 1776 και το σύνταγμα του 1787, που χρειάστηκε τόσο χρόνο για να πάρει τη τελική του μορφή. Σε αυτά τα κρίσιμα χρόνια η νεαρή Αμερική απέκτησε συνείδηση του εαυτού της.

Μιλώντας για νεαρή Αμερική, εννοούμε μια πολύ συγκεκριμένη Αμερική, την πρώτη που απέκτησε σαφές γεωγραφικό σχήμα, και που περιορίζεται στο ανατολικό τμήμα των σημερινών Ηνωμένων Πολιτειών, προς τον Ατλαντικό. Από οικονομική άποψη, είναι χώρα κυρίως γεωργική. Από κοινωνική άποψη, κυριαρχείται από την τάξη των γαιοκτημόνων, που δεν είναι άλλοι από του ίδιους τους Founding Fathers, τους ιδρυτές της «αμερικανικής δημοκρατίας», που μια τυποποιημένη ιστορία έχει αναλάβει να διαιωνίζει τις εξιδανικευμένες μορφές τους.

Δεν αποτελεί έλλειψη σεβασμού και ίσως δεν θα ήταν καθόλου άσκοπο να τους δούμε λίγο όπως υπήρξαν στην πραγματικότητα, όλοι αυτοί οι άνδρες, από τον Γεώργιο Ουάσινγκτον ως τον Θωμά Τζέφερσον, που είχαν τη βούληση να συντάξουν το καλύτερο σύνταγμα του κόσμου και τη βεβαιότητα ότι το πέτυχαν. Έχει προ πολλού λεχθεί ότι το σύνταγμα των Fathersβασίζεται

«στη Φιλοσοφία του Χομπς και στη θρησκεία του Καλβίνου».

Γιατί και οι ίδιοι οι συντάκτες του πίστευαν ότι ο άνθρωπος είναι «λύκος για τον άνθρωπο» και ότι το «σαρκικό του πνεύμα» βρίσκεται ακριβώς στους αντίποδες του Θεού...

Η Διακήρυξη κατοχύρωσε το δικαίωμα της εξέγερσης και την ισότητα όλων των ανθρώπων απέναντι στο νόμο. Αλλά η κυρίαρχη ιδέα, που βασανίζει και κινητοποιεί όλους αυτούς τους ιδιοκτήτες, τους επιχειρηματίες, τους νομομαθείς, τους μεγαλοκαλλιεργητές, όσους διαχειρίζονται το χρήμα και κερδοσκοπούν με αυτό -όλους αυτούς τους «αριστοκράτες»- είναι πως θα κατοχυρώσουν την ιδιοκτησία, την περιουσία, τα κοινωνικά προνόμια. Την ίδια στιγμή που γεννιέται η Αμερική, έχει κιόλας τους πλουσίους της, που τα πλούτη τους, έστω και περιορισμένα, τους δίνουν το δικαίωμα να κατευθύνουν άλλους. Αρκεί να ακούσει κανείς τους λόγους των Founding Fathers, που έχουν συγκεντρωθεί στη Συντακτική Συνέλευση της Φιλαδέλφειας προκειμένου να συντάξουν το σύνταγμα, ή αρκεί να διαβάσει τις επιστολές τους, ή τις επιστολές των ομότιμων τους, για να σκιαγραφηθεί με σαφήνεια αυτός ο τρόπος του σκέπτεσθαι. Ο Τσαρλς Πίνκνυ, νεαρός καλλιεργητής, προτείνει μόνον όποιος διαθέτει τουλάχιστον εκατό χιλιάδες δολάρια να έχει δικαίωμα να γίνει πρόεδρος της Δημοκρατίας. Ο Χάμιλτον ζητά να τεθεί φραγμός «στην προπέτεια της Δημοκρατίας». Για όλους αυτούς, όπως και για τη Πέγκυ Χατσινσόν, κόρη κυβερνήτη, ο όχλος είναι «ο ακάθαρτος βρομερός όχλος», the dirty mob. Ακούστε τι λέει και ο ίδιος ο κυβερνήτης Μόρις: «Ο όχλος αρχίζει να σκέπτεται, να βγάζει συμπεράσματα. Κακόμοιρα ερπετά! Κάθονται και ζεσταίνονται στον ήλιο, και την επόμενη στιγμή δαγκώνουν... Η gentry, η αριστοκρατία, αρχίζει να φοβάται». Την ίδια πραγματικότητα εκφράζει και ο Μέισον: «Μέχρι τώρα υπήρξαμε υπερβολικά δημοκρατικοί... Ας φροντίσουμε να αποφύγουμε την ίδια υπερβολή προς την αντίθετη κατεύθυνση». Δεν υπάρχει άνθρωπος πιο πεπεισμένος για την ιερότητα των δημοκρατικών αρχών από τον Τζέρεμυ Μπέλναπ, πάστορα της Νέας Αγγλίας, ο οποίος γράφει ωστόσο σε κάποιον φίλο του: «Πρέπει να παραμείνει απαρασάλευτη η αρχή ότι η κυβέρνηση πηγάζει από τον λαό, αλλά και ο λαός πρέπει να υποχρεωθεί να βάλει καλά στο μυαλό του ότι δεν είναι άξιος να κυβερνιέται μόνος του».

Όλα αυτά αποκαλύπτουν μια ολόκληρη νοοτροπία. Η τάξη των πραγμάτων που επιβάλλουν αυτοί οι άνθρωποι, στο όνομα της ελευθερίαςκαι της ισότητας, είναι ήδη καπιταλιστική, όσο κι αν ο καπιταλισμός αυτός βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα. Η εξουσία ανήκει στους κατέχοντες. Το ίδιο και οι ευθύνες. Για τους υπόλοιπους: η μεγάλη παραχώρηση να τους προστατεύει ο νόμος ενάντια στους πλούσιους, όπως προστατεύει και τους πλούσιους από αυτούς. Από κει και πέρα, δεν έχει καμιά σημασία αν το αμερικανικό σύνταγμα πιστεύει ότι είναι επαναστατικό, νέο, ισοκρατικό, δίκαιο, στο μέτρο που τείνει να εξισορροπήσει, τη μια με την άλλη, τις διάφορες παρορμήσεις του ζωικού είδους που λέγεται άνθρωπος, και εξακολουθεί να είναι εγωιστικό και ανελέητο.

Πράγματι, το σύνταγμα του 1787 είναι ένας μηχανισμός με σοφά τοποθετημένα αντίβαρα. Πρέπει «οι εξουσίες να είναι τόσο διηρημένες και ισόρροπα κατανεμημένες ανάμεσα στα διάφορα σώματα... ώστε κανένα από αυτά να μην μπορεί να υπερβεί τα νόμιμα όρια χωρίς να αναχαιτιστεί αποτελεσματικά από τα άλλα» (Τζεφερσον)... Ο Ρίτσαρντ Χοφστάτερ συνοψίζει αυτό το ιδεώδες με εύθυμη ειρωνική διάθεση: «Οι Πατέρες του Έθνους πίστευαν, γράφει, ότι σε ένα καλώς νοούμενο κράτος θα πρέπει να μπορεί να εξουδετερώνεται το συμφέρον από το συμφέρον, μια κοινωνική τάξη από μια άλλη, μια κλίκα από μια άλλη κλίκα, ένας τομέας της κυβέρνησης από έναν άλλο, μέσα σε ένα σοφά εναρμονισμένο σύστημα αμοιβαίας ματαίωσης».

Οπωσδήποτε, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αν η αμερικανική ιστορία του 19ου αιώνα παρουσιάζεται με τη μορφή του γενικευμένου και ανελέητου αγώνα ιδιωτικών συμφερόντων, κάτω από τον αστερισμό του «υγιούς ανταγωνισμού», αυτό συμβαίνει γιατί εδώ ο αγώνας αποδίδει περισσότερο, και είναι κατά συνέπεια πιο δίκαιος από ό,τι στις καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης, γιατί τα κέρδη δεν πηγαίνουν αποκλειστικά σε μια αυστηρά κλειστή τάξη, και γιατί ο καθένας έχει δικαίωμα να δοκιμάσει την τύχη του, μέσα σε μια κοινωνία πιο ανοιχτή από άλλες, με περισσότερα πλεονεκτήματα, και να βρεθεί από τη μια στιγμή στην άλλη, στην αντίπερα όχθη. Ο self made man, ο αυτοδημιούργητος, είναι ο αντιπροσωπευτικός τύπος εκείνης της Αμερικής, που ίσως σήμερα οδεύει προς την εξαφάνιση της.

Λένε πολλοί: το μυστικό της δύναμης των Ηνωμένων Πολιτειών είναι ο πλούτος τους' και ο πλούτος τους οφείλεται στο ότι το έδαφος τους παρέχει τις περισσότερες πρώτες ύλες που χρειάζονται για τις βιομηχανίες τους και όλα τα γεωργικά προϊόντα που χρειάζονται για την ευζωία του λαού τους. Αυτή η κρίση είναι μονόπλευρη. Αν συνέβαινε οι άποικοι που προσάραξαν στα βόρεια παράλια της Αμερικής να προσάραζαν στα νότια και οι Ισπανοί που προσάραξαν στα νότια να είχαν προσαράξει στα παράλια της Βόρειας Αμερικής, όλες οι πρώτες ύλες που διαθέτει η βόρεια Αμερική δεν θα ήταν ικανές να δημιουργήσουν τη δύναμη που αντιπροσωπεύουν σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες. (*)

Από την πρώτη κιόλας στιγμή, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μια χώρα σκαπανέων, όπως είναι και όλες οι χώρες, όσες βρέθηκαν αντιμέτωπες με μια τεράστια έκταση, που έπρεπε να την κατακτήσουν, να την εξανθρωπίσουν, να τη φέρουν στα μέτρα του ανθρώπου, είτε πρόκειται για τη Ρωσία, είτε για τη Βραζιλία, είτε για την Αργεντινή... Η γεωγραφική επέκταση είναι η πρώτη μορφή ανάπτυξης. Αυτή κατευθύνει όλες τις άλλες, την ανάπτυξη μιας οικονομίας, ενός έθνους, ενός κράτους και, ακόμη περισσότερο, την ανάπτυξη ενός πολιτισμού.

Η ιστορία τα οργάνωσε όλα με τον καλύτερο τρόπο. Επέτρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες να πάνε από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό χωρίς να ανταλλάξουν σχεδόν ούτε έναν πυροβολισμό. Μπορεί κανείς να φανταστεί τη Γαλλία να εγκαθίσταται με όλη της την άνεση από τον Ατλαντικό ως τα Ουράλια; Οι Ηνωμένες Πολιτείες αγόρασαν τη Λουιζιάνα, το 1803. Πήραν τις Φλόριδες από τους Ισπανούς, το 1821. Η Αγγλία τους έδωσε το Όρεγκον (αδικώντας ίσως τον Καναδά), το 1846, και, τέλος, μετά από έναν πάρα πολύ εύκολο πόλεμο, απέσπασαν από το Μεξικό το Τέξας, το Νέο Μεξικό, την Καλιφόρνια, αρχικά το 1846, και ολοκλήρωσαν την κατάκτηση τους το 1853. Αν αναλογιστεί κανείς τις φοβερές καταστροφές και τις εισβολές που αντιμετώπισαν... η Ρωσία, παραδείγματος χάρη, προκειμένου να καταλάβει τον χώρο της, ή η Ευρώπη, αυτή η ιστορία των σκαπανέων μοιάζει να βρίσκεται στον αστερισμό της ευκολίας... Και όμως, η προσπάθεια που χρειάστηκε ήταν τεράστια. Μόνη της, η νεαρή Αμερική θα ήταν αδύνατον να τα βγάλει πέρα.

Αυτό που προέχει είναι να τονίσουμε ότι «η Μεθόριος», δηλαδή η τεράστια περιπέτεια της κατάκτησης αυτού του χώρου από τους Λευκούς, είχε μια πολύ σημαντική υλική διάστασηκαι μια εξίσου σημαντική πνευματική διάσταση. Για την υλική διάσταση, θα πρέπει να αναδειχθεί ο ρόλος που έπαιξε το πιστωτικό σύστημα ως κινητήρια δύναμη, με άλλα λόγια ο καπιταλισμός. Όσο για την πνευματική διάσταση, αυτή θα τη διαπιστώσουμε διερευνώντας τη νέα μορφή που πήρε ο προτεσταντισμός, και, πέρα από αυτόν, ολόκληρος ο αμερικανικός πολιτισμός.

Όποιος δεν καταλάβει ποια σημαντική θέση κατέχει η θρησκεία στην αμερικανική ζωή, δεν έχει προχωρήσει πέρα από την επιφάνεια. Όποιος δεν καταλάβει τι είδους είναι η θρησκεία που προσδιορίζει την αμερικανική ζωή κινδυνεύει να την παρανοήσει σε όλες τις εκδηλώσεις της. (*)

Οι Αμερικανοί που κατευθύνθηκαν προς τη Δύση και κατέκτησαν το Φαρ Ουέστ είναι κυρίως προτεστάντες. Ο προτεσταντισμός αντιμετώπισε μόνος του αυτές τις ανθρώπινα δύσκολες συνθήκες που διαμορφώθηκαν σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, αυτή τη διασπορά των ανθρώπων μέσα στο χώρο.

Όλοι αυτοί οι μετανάστες βρίσκονται μόνοι, χωρίς πάστορα, με μοναδικό θρησκευτικό τους καταφύγιο την ανάγνωση της Βίβλου, και αυτό όχι πάντα. Η αυθόρμητη θρησκευτική ζωή τους, που θα πρέπει να θυμίζει πολύ τον Μεσαίωνα, είναι κατά κανόνα αρκετά έντονη και γόνιμη σε περίεργες δοξασίες, όπως αυτές των Μορμόνων, που ίδρυσαν την Πολιτεία της Γιούτα. Το επίτευγμα του αμερικανικού προτεσταντισμού είναι ότι συντήρησε, ότι αναζωπύρωσε αυτή τη θρησκευτική φλόγα... Για να το κατορθώσει αυτό, ο προτεσταντισμός, έπρεπε να προσαρμοστεί στις καινούργιες ανάγκες, να απλοποιηθεί, να αποκοπεί κατά κάποιον τρόπο από τις ήδη υπάρχουσες ομολογίες... στηρίζοντας την -συναισθηματική αυτή θρησκεία- πάντα σε ένα «ατομικό θρησκευτικό αίσθημα», στην «κυριαρχία του ατόμου», τέλος «στα έργα και όχι στις δοξασίες»...

Πέρα από τον αυστηρά θρησκευτικό τους στόχο, αυτοί οι ιεραπόστολοι της Δύσης διαμορφώνουν, χωρίς να το θέλουν, και τον αμερικανικό τρόπο ζωής, the american way of life, δίνουν το υπόδειγμα αυτής της ζωής, το πρότυπο του αμερικανικού πολιτισμού, στο οποίο θα χρειαστεί να προσαρμοστούν, θέλουν δεν θέλουν, όλοι οι νέοι μετανάστες, που θα έρθουν από το 1860, και από το 1880, ακόμη και αν δεν είναι διαμαρτυρόμενοι.

Από το 160 εκατομμύρια αμερικανούς (1955), περισσότερα από τα 2/3 είναι διαμαρτυρόμενοι και σχεδόν τα 9/10 από αυτούς είναι καλβινιστές. Γι' αυτό κυριάρχησε από την αρχή η καλβινιστική ψυχολογία' και η κυριαρχία αυτή συνεχίζεται ακόμα και σήμερα...
Δόκιμοι ερευνητές υποστηρίζουν πως αν στην Αμερική, αντί να επικρατήσει ο καλβινισμός ως πνεύμα, επικρατούσε ο λουθηρανισμός, θα ήταν άλλη η ψυχική της σύσταση. Για να την καταλάβουμε όμως είναι ανάγκη να γυρίσουμε πίσω στην εποχή όπου το «Μαιηφλαουερ» αράζει εμπρός σε μια έρημη και άγνωστη ακτή της Νέας Αγγλίας, φέρνοντας εκεί, ταλαιπωρημένους από τους θρησκευτικούς διωγμούς, τους «Πατέρες Προσκυνητές». Είμαστε στα 1620.

Στο αμπάρι του «Μαιηλφλάουερ», στις 11 Νοεμβρίου 1620, είχαν συναχθεί όλοι οι ώριμοι άντρες του καραβιού, κατηφείς, πουριτανοί, μαυροφορεμένοι, κατά τη συνήθεια τους, και ύστερα από μια πολύωρη συζήτηση υπογράψανε το ακόλουθο έγγραφο:

«Εις το όνομα του Θεού. Αμήν. Εμείς οι υπογραφόμενοι πιστοί υπήκοοι του μεγάλου μας Κυρίου Ιακώβου, ελέω Θεού βασιλέως της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιρλανδίας και Προμάχου της Πίστεως, έχοντας επιχειρήσει, για τη δόξα του Θεού, την διάδοση της χριστιανικής Πίστεως και το μεγαλείο του Βασιλέως και της πατρίδος μας τούτο το ταξίδι, με τον σκοπό να εγκαταστήσουμε την πρώτη αποικία στα βόρεια μέρη της Βιρτζίνια [Νέα Αγγλία], δυνάμει του παρόντος, ενώπιον του Θεού και ενώπιον αλλήλων, συμφωνούμε να ενωθούμε σε ένα πολιτικό σώμα προς χάρη της ασφάλειας μας και της κοινωνικής τάξεως και για την προαγωγή των σκοπών που πριν αναφέραμε. Δυνάμει αυτής της συμφωνίας θα θεσπίζουμε, από καιρό σε καιρό, νόμους και θα λαμβάνουμε τις γενικές αποφάσεις που θα κρίνονται ωφέλιμες και πρόσφορες για το γενικό καλό της αποικίας. Εις πίστωσιν των ανωτέρω υπογράφουμε με τα ονόματα μας εδώ στο Καιηπ Κοδ την 11 Νοεμβρίου, βασιλεύοντος του κυρίου Ιακώβου του 18ου, Βασιλέως της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιρλανδίας και του 54ου της Σκωτίας. Στο έτος του Κυρίου 1620.»

Τούτο είναι το περίφημο «Σύμφωνο του Μαιηφλάουερ» που θεωρείται το ορόσημο από το οποίο αρχίζει η αμερικανική ιστορία. Με το σύμφωνο αυτό δημιουργείται μια νέα κοινωνία ανθρώπων. Είναι ένα τυπικό παράδειγμα γραπτού κοινωνικού συμβολαίου, όπως αργότερα το σκέφθηκε ο Ρουσσώ. Δεν δημιουργούνταν βέβαια ακόμα ούτε ένα καινούργιο κράτος ούτε ένα έθνος, αλλά μια κοινωνία.

Είναι η εποχή που μέσα στον χίλια χρόνια κλειστό και πειθαρχημένο κόσμο του ρωμαιοκαθολικισμού παρουσιάζονται, η μια μετά την άλλη, φυγόκεντρες διασπαστικές ροπές. Από αυτές όμως δύο κυρίως αύξησαν περισσότερο, ρίζωσαν και διατήρησαν τη μεγάλη του επιρροή ως τα σήμερα' εκείνη που εξαπολύθηκε από τον Λούθηρο μέσα στον γερμανικό κυρίως κόσμο και εκείνη που εξαπολύθηκε στον Καλβίνο στο δυτικότερο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης και στη Μεγάλη Βρετανία [σημ. Δ`~. ήδη σε αυτό το σημείο μπορεί να ανιχνευθεί μια διαφορά ανάμεσα στον θαλάσσιοαγγλοσαξονικό και χερσαίο βορειοευρωπαϊκό γερμανόγλωσσο κλάδο όπως τους ονομάζω εγώ]. Οι δύο αυτές ροπές έχουν τούτα τα κοινά σημεία:

Αρνούνται την ανάγκη της οργανικής ενότητας της Εκκλησίας και την καταλύουν. Εγκαθιδρύουν τοπικής έκτασης εκκλησιαστικούς οργανισμούς, κατά μίμηση του τρόπου, όπως ισχυρίζονται, που διοικήθηκαν οι πρώτες χριστιανικές εκκλησίες. Η εκκλησία παύει να είναι αναγκαίος κρίκος για την επικοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό' μόνο η απόλυτα προσωπική επικοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό μπορεί να υπάρξει. Αυτά είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά κάθε διαμαρτυρόμενου σε οποιαδήποτε αίρεση και αν ανήκει. Από εκεί και πέρα αρχίζουν οι διαφοροποιήσεις, οι διαιρέσεις και οι υποδιαιρέσεις των αιρέσεων που στις Ηνωμένες Πολιτείες φτάνουν στο μη περαιτέρω.

Μέσα σε όλο αυτό το χάος μένει πάντα βασική η διαφορά του λουθηρανισμού και του καλβινισμού.

Ο Λούθηρος άφησε τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, δέχτηκε την υποταγή στις εγκόσμιες πολιτικές εξουσίες και έστρεψε τον άνθρωπο προς τον εσωτερικό του κόσμο και προς ένα όσο το δυνατό θεωρητικότερο βίο. Όλος ο γερμανικόςπολιτισμός φέρει την σφραγίδα αυτής της κατεύθυνσης, που του επέβαλλε ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του Βίττενμπεργκ. Ο Καλβίνος αντιθέτως αρνήθηκε να αφήσει στους Καίσαρες την ηγεσία της εγκόσμιας ζωής, που και αυτήν ήθελε να την προσαρμόσει στα διδάγματα της ευαγγελικής διδασκαλίας. Έτσι, αντίθετα με τον Λούθηρο, έστρεψε τους πιστούς του προς την πράξη, προς τη δράση. Κάθε αληθινός χριστιανός είναι ένας ιεραπόστολος που κατευθύνει τη ζωή του και τη ζωή της κοινωνίας όπου ζει σύμφωνα με τα διδάγματα του Ευαγγελίου. Στη Γενεύη, σύμφωνα με τη διδασκαλία του, εγκαθιδρύει ο Καλβίνος ένα είδος θεοκρατικής πολιτείας. Το έντονα πρακτικό πνεύμα διοχετεύθηκε σε όλες τις καλβινιστικές αιρέσεις, στις οποίες άνηκαν οι περισσότεροι άποικοι της Βόρειας Αμερικής τον 16ο και τον 17ο αιώνα, καθώς και η μεγάλη πλειοψηφία του σημερινού πληθυσμού της [όχι μόνο εκεί]. Γι' αυτό έβαλε βαθειά τη σφραγίδα της στην αμερικανική ζωή η καλβινιστική ψυχολογία.

Λουθηρανοί υπήρξαν όλοι οι γερμανοί και μερικοί σκανδιναυοί άποικοι. Οι περισσότεροι όμως από αυτούς ήρθαν στην Αμερική κατά τον 19ο αιώνα, όταν είχε πια αποκρυσταλλωθεί η ψυχική σύσταση και η κοινωνική σύνθεση του αμερικανικού κόσμου και γι' αυτό και η επίδραση τους δεν στάθηκε σημαντική. Άλλωστε και ο αριθμός τους δεν φαίνεται να περνά τα εννιά εκατομμύρια (1955). Ακόμη πιο αργοπορημένος ήταν ο ερχομός των καθολικών... Τα άκαμπτα δογματικά πλαίσια της καθολικής Εκκλησίας, μέσα στα οποία δεσμεύονταν ο άνθρωπος, παραμερίζονται. Τα αντικαθιστά ένας έντονος υποκειμενισμός, η ελευθερία και η ιδιοτυπία κάθε προσωπικότητας. (*)

Μέχρι το 1880, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν δεχτεί μόνον Άγγλους και Σκοτσέζους μετανάστες, οι οποίοι αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα του ευρωπαϊκού πληθυσμού τους. Ακολούθησε ένα δεύτερο κύμα μεταναστών, από την Ιρλανδία και τη Γερμανία, οι οποίοι αλλοίωσαν ως ένα βαθμό τον αμιγώς αγγλικό και προτεσταντικό χαρακτήρα του αμερικανικού πληθυσμού. Ωστόσο, η Αμερική εξακολουθεί να βρίσκεται κάτω από την αποκλειστική κυριαρχία του αγγλικού πολιτισμού και του προτεσταντισμού, όταν φτάνουν εκεί, μεταξύ 1880 και 1914, 25 εκατομμύρια περίπου Σλάβοι και άλλοι άποικοι, προερχόμενοι από μεσογειακές χώρες, οι οποίοι, στην πλειονότητα τους είναι καθολικοί.

Όλοι αυτοί θα απορροφηθούν όχι από τη γεωργική Δύση αλλά από την αστική και βιομηχανική Ανατολή, την οποία θα μεταμορφώσουν, χωρίς όμως να προκαλέσουν αναστάτωση -την αναστάτωση που δημιουργήθηκε στην Αργεντινή λόγου χάρη, όταν χρειάστηκε να απορροφηθεί ένα ιταλικό μεταναστευτικό ρεύμα που κατέκλυσε τα πάντα, αστικές περιοχές και ύπαιθρο, την ίδια περίπου εποχή, δηλαδή λίγο αργότερα από τις αρχές της δεκαετίας του 1880. Η διαφορά αυτή δεν έχει τίποτα παράδοξο. Όταν υποδέχονται τους νέους μετανάστες, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ήδη πόλεις, βιομηχανίες σε πλήρη ανάπτυξη, έχουν και μια εξαιρετική ικανότητα διαπαιδαγώγησης και πειθούς. Η αφομοίωση έγινε με γοργό και εκπληκτικά αποτελεσματικό τρόπο [σημ. Δ`~. η «αφομοίωση» είναι ρεπουμπλικανικό ιδεώδες - το οποίο υπάρχει ή υπήρχε και στην Γαλλία].

«Ας εξετάσουμε μια τυχαία ομάδα Αμερικανών (1956). Ανάμεσα τους, οι βόρειοι τύποι δεν είναι οι πιο πολλοί, κάθε άλλο. Πιο εύκολα θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι κατάγονται από τη Νεάπολη ή από τη Βιέννη, παρά από το Λονδίνο ή το Αμβούργο. Και όμως είναι όλοι πραγματικοί Αμερικανοί, που συμπεριφέρονται και αντιδρούν σαν Αμερικανοί. Από αυτήν την άποψη, ο αφομοιωτικός μηχανισμός λειτούργησε άψογα» (Αντρέ Ζηγκφρήντ). Οι δυνάμεις που υπερίσχυσαν ήταν ταυτόχρονα η γλώσσα, ο american way of lifeκαι η τεράστια έλξη που ασκεί ο Νέος Κόσμος στον μετανάστη... Σήμερα, η μόνη άξια λόγου διείσδυση μεταναστών παρατηρείται στα νότια σύνορα, με προέλευση το Μεξικό και το Πουέρτο Ρίκο, και, στα βόρεια, από τον γαλλόφωνο Καναδά, του οποίου όλα τα απολωλότα πρόβατα καταλήγουν στο Ντητρόιτ, στη Βοστώνη, ακόμη και στη Νέα Υόρκη. Η Νέα Υόρκη είναι ασφαλώς η μεγαλύτερη «πορτορικανική» πόλη, αλλά, κατά την ίδια έννοια, και για παραπλήσιους λόγους, και το Παρίσι είναι μια μεγάλη βορειοαφρικανική πόλη. Όλες οι μεγαλουπόλεις χρειάζονται ένα ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό, κακοπληρωμένο, για τα χαμηλότερα σκαλοπάτια της κοινωνίας τους. Όταν δεν μπορούν να το βρουν επιτόπου, καταφεύγουν σε εισαγόμενο...

Η αστικοποίηση, που έχει ήδη πάρει μοναδικές διαστάσεις, δεν παύει να επεκτείνεται. Στην πραγματικότητα, όλη η πρόσοψη των Ηνωμένων Πολιτειών προς τον Ατλαντικό, από τη Βοστώνη ως την Ουάσινγκτον αποτελεί σήμερα μια ενιαία πόλη -κάποιος γεωγράφος χρησιμοποιεί τον όρο Megalopolis [όχι των Αρκάδων υπό την προτροπή του Επαμεινώνδα]- που αφήνει που και που, στα σπάνια κενά της, λίγη θέση για μερικά δένδρα, για μερικούς αγρούς που καλλιεργούνται ακόμη, για κάποια προάστια που ενώνονται μεταξύ τους και συγχέονται το ένα με το άλλο. Το πανεπιστήμιο του Πρίνστον είναι χτισμένο σε έναν τέτοιο πράσινο δεντροφυτευμένο χώρο ανάμεσα στη μείζονα περιοχή της Νέας Υόρκης και στη Φιλαδέλφεια. Μια στιγμή απροσεξίας θα ήταν αρκετή για να το συνθλίψουν τα δύο αυτά τέρατα, τα γειτονικά και οικεία.

Ωστόσο, παρά τις απίστευτες αλλαγές, παρά τις μαζικές αφίξεις νέων πληθυσμών, ο αμερικανικός πολιτισμός δεν αλλοιώθηκε. Κατόρθωσε να αφομοιώσει τα πάντα, τις μηχανές, τα εργαστήρια, την τεράστια ανάπτυξη του «τριτογενούς τομέα», τα απειράριθμα αυτοκίνητα, που μόνον η σημερινή Ευρώπη μπορεί να συναγωνιστεί, την άφιξη, τέλος, των μεταναστών που δεν ήταν προτεστάντες.

Ο αμερικανικός πολιτισμός διαμορφώθηκε σε τρία διαδοχικά στάδια. Πρώτο στάδιο, στις ακτές του Ατλαντικού. Δεύτερο, από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό. Τρίτο, «κατακόρυφο» στάδιο, ο εκβιομηχανισμός. Είναι πολύ πιθανό ότι τα κύρια στοιχεία του american way of life καθορίστηκαν κατά το δεύτερο στάδιο, του Φαρ Ουέστ και του νέου προτεσταντισμού. Τα στοιχεία αυτά είναι ο σεβασμός του ατόμου, η άκρως πλουραλιστική θρησκευτική πίστη [σημ. Δ`~. από την οποία κατάγεται και στην οποία ριζώνει και αναπτύσσεται ενσωματώνοντας στοιχεία της ο αμερικανικός πολιτικός πλουραλισμός, για τον οποίο θα κάνω ξεχωριστή ανάρτηση, συγκρίνοντας τον με τον ευρωπαϊκό πολιτικό πλουραλισμό], στην οποία πρώτιστο ρόλο παίζουν τα έργα, και η επικράτηση της αγγλικής γλώσσας, εμπρός στην οποία όλες οι άλλες γλώσσες υποχωρούν.

Μπορεί μια κοινωνία με αυτά τα χαρακτηριστικά να θεωρηθεί θρησκευόμενη; Ναι, λένε οι σφυγμομετρήσεις: σε ποσοστό σχεδόν 100%. Το ίδιο έλεγε και ο Βενιαμίν Φραγκλίνος: «Στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι άγνωστη η αθεΐα η έλλειψη πίστης είναι σπάνια και όχι φανερή».

Ακόμη και σήμερα ο Θεός είναι παρών σε κάθε λόγο που εκφωνείται από επίσημα χείλη. Κάθε διάβημα των Αμερικανών προς τα έξω εύκολα μπορεί να πάρει, στα μάτια τους, τη μορφή «σταυροφορίας», που διεξάγεται υπό τη σημαία του Γουοντροού Ουίλσον, είτε του στρατηγού Αιζενχάουερ...

Επίσης, δεν υπάρχει σχεδόν κοινωνικό στρώμα που να μην έχει τη δική του θρησκευτική έκφραση. Κάτω, κάτω, οι κοινότητες των Βαπτιστών, λαϊκές και, έως χθες ακόμη, πολύ φτωχικές' πιο «καλοβαλμένος» ασφαλώς, ο κόσμος των Μεθοδιστών' τέλος, πολύ «καθωσπρέπει», με τις μεγαλοπρεπείς τελετές, που τις κληροδότησε η Αγγλικανική εκκλησία, η ομάδα των Επισκοπιανών. Πρόκειται για τους νεόπλουτους, όπως υποστήριξε κάποιος ιστορικός, γι' αυτούς που ξέχασαν «πούθε κρατά η σκούφια τους».

Στην πραγματικότητα, για τον ίδιο τον Αμερικανό, ελάχιστη σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται την πίστη του! Γιατί η θρησκευτική κοινότητα είναι ανεκτική, πλουραλιστική, χωρισμένη σε διάφορες ομάδες... Αξιοθαύμαστη ανεξιθρησκεία, θα έλεγε ένας Ευρωπαίος αν δεν γνώριζε ότι η εκκοσμίκευση και η αθεΐα της ευρωπαϊκής Δύσης, και ιδιαίτερα η εκκοσμίκευση της κυβέρνησης και της παιδείας, όπως στην Γαλλία, είναι φαινόμενα σπάνια, σχεδόν αδιανόητα, στην Αμερική.

Fernand Braudel

εκτός από τρία σημεία όπου σηματοδοτούνται με αστερίσκο (*) και προέρχονται από τον Κωνσταντίνο Τσάτσο

σημ. Δ`~. Ιστορικά, οι πλέον «επιλήψιμοι» και δυσκολότερα αφομοιώσιμοι πληθυσμοί στις Η.Π.Α είναι ή πιο σωστά ήταν οι μουσουλμάνοι Αφροαμερικανοί και οι Λατίνοαμερικάνοι και Ευρωπαίοι καθολικοί. Ο Martin Luther King, βαθύτατα προτεστάντης δεν ήταν εκτός του πλαισίου της κυρίαρχης ιδεολογίας των Η.Π.Α (δηλαδή της αμερικάνικης -αγγλοσαξονικής πρεοτεσταντίζουσας- δημοκρατίας ως μύθος και ιεραποστολή από τον νέο -έναν ακόμα- Ισραήλ (λαό του Θεού), που αποτελεί την αστική θρησκεία της Αμερικής και κατάγεται ευθέως από τον Καλβίνο), με τη συνένωση της Βίβλου, των ιερεμιάδων και της «πόλης πάνω στον λόφο» (είναι υποκριτική η υποβάθμιση της προτεσταντικότητας του Martin Luther King, και ο πατέρας και ο παππούς του ήταν Βαπτιστές ιεροκήρυκες - για όποια και όποιον ασχολείται με μουσική η Gospel και ο λαϊκός λουθηρανικός αφραμερικανισμός των spiritual blues έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον). Ο Malcolm X, ενστερνιζόμενος τον μουσουλμάνισμό (El-Hajj Malik El-Shabazz) αντίθετα θεωρείτο πολύ περισσότερο επικίνδυνος καθώς είχε πιο πολεμικές θέσεις. Πάρ' αυτά, και οι δύο δολοφονήθηκαν. Ο Obama με τους 66 εκατομμύρια ψήφους, έναντι 61 εκατομμυρίων του αντιπάλου του, δεν κινδυνεύει.
Το γεγονός ότι το αμερικάνικό κράτος δεν έχει επίσημη θρησκεία δεν οφείλεται σε δήθεν αθεϊστικές αντιλήψεις των ιδρυτών του, ούτε σε επιρροές του «Διαφωτισμού», αλλά στην κληρονομιά των Πουριτανών να μην υπάρξει αυταρχική κρατική Εκκλησία. Μια κρατική Εκκλησία υποσκάπτει και αντιτίθεται στους ρεπουμπλικανικούς θεσμούς. Ακόμη και σήμερα στις Η.Π.Α, σε επίπεδο μύθων και hollywood μπορούν να ιδωθούν συνωμοσίες «του Βατικανού» εναντίον της ρεπουμπλικανικής πολιτείας και με αυτόν τον τρόπο μαθαίνουν έμμεσα οι κάτοικοι της τα περί αντιμεταρρύθμισης. Άποικος, μετανάστης και αποικιοκράτης, (κοσμικός ή μη) ιεραπόστολος και προσκυνητής-pilgrim καθώς και περιπλανόμενος νομάδας-κατακτητής του «Φαρ Ουεστ» είναι συστατικά στοιχεία μιας από τις πλέον συμπαγούς εθνικής ταυτότητας που έχει υπάρξει ποτέ (και την οποία οι «Ευρωπαίοι» χλευάζουν).
Ο «αμερικάνικός διαφωτισμός» ήταν λαϊκός, κοινοτικός, θρησκευτικός και σχετικά «από τα κάτω», σε αντίθεση με τον «από τα πάνω» διαφωτισμό των διανοούμενων Ευρωπαίων. Ο μεσσιανικός liberalism του Wilsonέχει βαθύτατες θρησκευτικές ρίζες επίσης, όπως και τα περισσότερα πράγματα άλλωστε στις Η.Π.Α. «Αντίθετα, γράφει ο Fernand Braudel σε ένα σημείο του έργου του, υπάρχει μια μορφή αθρησκίας και ορθολογισμού που γνωρίζει κάποια επιτυχία. Πρόκειται για το ίδιο φαινόμενο που είχε γνωρίσει η Ευρώπη μετά το Περί γενέσεως των ειδώντου Δαρβίνου (1859) ή μετά από τη Ζωή του Ιησού, του Ρενάν (1865). Αυτή η επικράτηση του ορθολογισμού διαπιστώνεται και από την αύξηση ενός όλο και πιο συγκεχυμένου θεϊσμού».

*

...ο πολυεθνικός και ιδιαίτερος χαρακτήρας της αμερικανικής κοινωνίας κατέστησε ευκολότερο για τις Η.Π.Α να παγκοσμιοποίησουν την ηγεμονίας τους χωρίς να -αφεθεί να- φανεί πως είναι αυστηρά εθνική.

Για παράδειγμα, μια προσπάθεια της Κίνας να επιδιώξει παγκόσμια πρωτοκαθεδρία θα αντιμετωπιζόταν αναπόφευκτα από άλλους ως μια προσπάθεια να επιβάλει εθνική ηγεμονία. Για να το θέσουμε απλά, ο οποιοσδήποτε μπορεί να είναι Αμερικανός, αλλά μόνον ο Κινέζος μπορεί να είναι Κινέζος -και αυτό βάζει ένα επιπλέον και σημαντικό εμπόδιο στον τρόπο οποιασδήποτε ουσιαστικά εθνικής παγκόσμιας -προσπάθειας- ηγεμονίας.

Από
Πλανητικός μετασχηματισμός -ιδεολογικά νομιμοποίητικά α.

.~`~.
Για περαιτέρω ιχνηλάτηση και πληρέστερη προοπτική