Γιατί η «Ευρώπη» αποτυγχάνει - μέρος α´.

Από τη μία μεριά η μεσογειακή Νότια Ευρώπη, με την οικονομική και κοινωνική καθυστέρηση'η σλάβική και ορθόδοξη Ανατολική Ευρώπη, υπανάπτυκτη και πολιτιστικά καθυστερημένη'η βαλκανική Ευρώπη, εν μέρει μουσουλμανική, άθλια, αντιπαραγωγική και απολίτιστη, που διαπνέεται από έναν ακατανόητο όσο και έμφυτο σοβινισμό. Από την άλλη η Ευρώπη της Δύσης και του Βορρά: εξελιγμένη, αναπτυγμένη, πλούσια, προοδευτική, πειθαρχημένη, εργατική, παραγωγική, μορφωμένη, με μια λέξη πολιτισμένη.

Υπάρχουν ασφαλώς ψήγματα αλήθειας σ'αυτή την καρικατούρα, όμως ακριβώς ο μερικός χαρακτήρας της αποκρύπτει τα σφάλματα, τις προκαταλήψεις, την περιφρόνηση, τη μισαλλοδοξία, όπως και το πραγματικό ερώτημα: στο βαθμό που αυτές οι διαφορές υπάρχουν πράγματι εντός της Ευρώπης, σε ποιες ιστορικές αιτίες οφείλονται; Δεν αμφισβητούν άραγε την ίδια τη λατρεία του πλούτου και της τεχνικής προόδου, την πομπώδη πίστη στην εκπολιτιστική αποστολή του ευρωπαϊκού «κέντρου», την περιφρόνηση της «περιφέρειας», τη μισαλλοδοξία που τη συνοδεύει και, τέλος, τους πολέμους που συμπληρώνουν τον φάυλο κύκλο;

Γιώργος Β. Δερτιλής

Ὁ ὅρος «Εὐρώπη» κανένα πραγματικὸ περιεχόμενο δὲν ἔχει. Εἶναι ἕνας ὅρος πού ἀκριβῶς λόγω τῆς ἀοριστίας του εὔκολα μπορεῖ νὰ μεταβάλλεται σὲ σύνθημα καὶ νὰ γίνεται ἄλλοτε μὲν «Δύση» (Occident), ὅταν πρόκειται γιὰ πολιτικοὺς σκοπούς, ἄλλοτε δὲ «Abendland», ὅταν πρόκειται γιὰ αὐθαίρετες πολιτιστικὲς περιχαρακώσεις.

Κατ'ἀρχήν, δὲν ὑπάρχει μία Εὐρώπη, ἀλλά ὡς γεωπολιτικὲς ἑνότητες (μὲ ἄκρως διάφορες πολιτιστικὲς προϋποθέσεις, καθὼς ἀπαιτεῖ ἡ φυσικὴ τάξη πραγμάτων) τουλάχιστον τέσσαρες. Ὑπάρχει μιὰ δυτικὴ Εὐρώπη, μιὰ κεντρικὴ Εὐρώπη, μιὰ νοτιοανατολικὴ (δηλαδή μιὰ βαλκανική, πού ἀποτελεῖ τὴν κυρίως Εὐρώπη, καὶ τῆς ὁποίας κέντρο εἶναι ἡ Μαύρη Θάλασσα) καὶ μιὰ ἐν εὐρείᾳ ἐννοίᾳ μεσογειακὴ Εὐρώπη. Ἂν συνεπῶς τίθεται πρόβλημα Εὐρώπης, αὐτὸ συνίσταται στὴν ὀργανικὴ σύνδεση τῶν φυσικῶν αὐτῶν περιοχῶν.

Ὑπάρχει μιὰ μωαμεθανικὴ Εὐρώπη, ὅσο καὶ χριστιανική. Ὅλες αὐτὲς οἱ «Εὐρῶπες» ἀποτελοῦν ἰσογενεῖς ἱστορικὲς διαμορφώσεις τῶν ἀρχαίων μεσογειακῶν πολιτισμῶν καὶ συνεπῶς δὲν ὑπάρχει καμμία πού νὰ ἔχη κάτι παραπάνω ἀπὸ τὶς ἄλλες... Σήμερα ὑπὸ τὸν ὄρο «Εὐρώπη» ἐννοεῖται μιὰ οἰκονομικὴ κοινοπραξία πού ὡς βάση της ἔχει 2,5 κράτη - τὴν Γαλλία, τὴν 'Ἀγγλία καὶ τὴν μισὴ Γερμανία (η «Εὐρώπη» του λιμπεραλισμοῦ). Ὁ συμμιγὴς αὐτὸς ἀριθμὸς δὲν προέκυψε τυχαῖα λόγῳ τοῦ πολέμου, ἀλλά ἀποτελεῖ μιὰ φυσικὴ συνέπεια τῆς εὐρωπαϊκῆς πολιτικῆς τουλάχιστον τοῦ ἑνὸς καὶ μισοῦ τελευταίου αἰῶνος μέχρι τὸν πόλεμο...

Χαρακτηριστικὸ ἐν προκειμὲνῳ ὡς πρὸς τὰ ἰδεολογικὰ περιεχόμενα του εἶναι τὸ πρόβλημα τῶν ξένων στὶς δυτικὲς κοινωνίες, πού εἶναι κατ'ἐξοχὴν πρόβλημα ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. Χρησιμοποιεῖται ὅμως γιὰ καθαρὰ ἰδεολογικοὺς σκοποὺς τῆς ἐσωτερικῆς: εἶναι ἡ ἕλξη τῆς εὐμάρειας -καὶ συνεπῶς ἡ εὐκολία ζωῆς- πού φέρνει τοὺς ξένους στὴν Εὐρώπη, ἄρα οὐδεὶς λόγος κοινωνικῆς διαμαρτυρίας ὑπάρχει γιὰ τοὺς γηγενεῖς... Ὁ «ζῆλος» ἄλλων γιὰ τὴν εὐμάρεια εἶναι ἀπόδειξη ὅτι τὰ πράγματα εἶναι τὰ καλύτερα δυνατά!... οἱ μεταναστεύσεις δὲν ἔχουν βέβαια τίποτε κοινὸ μὲ τὶς μεταναστεύσεις τῶν περασμένων αἰώνων, ἡ τρέχουσα ὅμως πολιτικὴ σημασία τους δὲν πρέπει νὰ φθάσῃ στὴν σημερινὴ μέση συνείδηση. Ἡ ὁποία ἔτσι δὲν πρόκειται νὰ μάθῃ ποτὲ πώς δὲν εἶναι λόγοι «ἐλεημοσύνης», πού ἀναγκάζουν τὶς κυβερνήσεις νὰ δέχωνται τοὺς ξένους, ἀλλά ὅτι ἡ τονιζομένη ἰδεολογία τῆς «καλοπέρασης» ἔχει ὡς προϋπόθεση τὴν ὕπαρξη ὡρισμένων ἀντιφάσεων στὸν τομέα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς...

Ἡ νέα μυθολογία εἶναι βέβαια περὶ τῆς «πολυπολιτισμικῆς κουλτούρας». Κάτι τέτοιο εἶναι προφανῶς εὐκολώτερο νὰ τὸ λέῃ κανεὶς ἀπ'ὅ,τι νὰ τὸ πετύχῃ στὴν πράξη. Διότι ὁ ἴδιος ὁ ὅρος κατ'ἀρχὴν «πολυπολιτισμικὴ κουλτούρα» εἶναι ἀντιφατικὸς καὶ κενὸς περιεχομένου. Εἶναι ἁπλῶς ἕνα λεκτικὸν μύθευμα προκειμένου νὰ δικαιολογηθῆ ἡ εἰκόνα τῆς κατακερματισμένης ἀμορφίας πού βλέπει κανεὶς στοὺς δρόμους τῶν συγχρόνων μεγαλουπόλεων ὡς συνέπεια τῆς φιλοσοφίας τῆς «ἐλεύθερης ἀγορᾶς». Αὐτὸ πού ὑπάρχει ὡς ἐφικτόν ἰδεῶδες εἶναι μόνο ὁ διεθνισμός. Ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἡ λέξη φανερώνει, πρόκειται περὶ ἑνὸς πολιτισμοῦ πού ἐνώνει πολλὰ ἔθνη, πού εἶναι «διεθνικός», καὶ ὄχι «πολλῶν πολιτισμῶν» μαζὶ δίκην σωροῦ ἀμόρφου μάζης... Διεθνικὲς καταστάσεις προκύπτουν, ὅταν ὁ «ξένος» μεταβαίνη σὲ μίαν ἄλλη χώρα γιὰ νὰ προσφέρη καὶ ὄχι γιὰ νὰ πάρη ἤ νὰ τοῦ... δοθῆ, ὅταν δηλαδὴ ἀκριβῶς δὲν αἰσθάνεται σ'αὐτὴν ξένος... Ἡ ἐποχὴ μας ὁδεύει ἀναγκαστικὰ πρὸς ἕνα νέον διεθνισμό, ἀλλά θὰ χρειασθῆ ἐξαιρετικὴ προσπάθεια ἐν τῷ μεταξύ, ὥσπου νὰ καθαρίση τὸ μυαλὸ τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τὴν ἰδεολογικὴ σκουριὰ πού ἐσώρευσαν οἱ θεωρίες περὶ «προόδου» τοῦ λιμπεραλισμοῦ, τοῦ «δυτικοευρωπαϊσμοῦ» καὶ τῆς βιομηχανικῆς «ἐλευθερίας».

Ἐπικρατεῖ βέβαια συστηματικῶς ἡ καλλιεργούμενη γνώμη, ὅτι κανένα ἄλλο εἶδος πολιτικῆς δὲν εἶναι δυνατὸν ὑπό τὰ δεδομένα τῆς βιομηχανικῆς παραγωγῆς, παρ'ὅτι φυσικὰ βλέπομε τὶς καταστάσεις τῶν καιρῶν μας νὰ τὸ διαψεύδουν ἀπολύτως στὴν πράξη. Ἂν εἶναι ἔτσι (καὶ φυσικὰ ἂν τὸν ρόλο τῆς Ἀμερικῆς τὸν ἔπαιζε ἡ δυτικὴ Εὐρώπη κατὰ τὸν ψυχρὸ πόλεμο, τὸν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο θὰ εἴχαμε πρὸ πολλοῦ ὡς πραγματικότητα...), τότε καὶ κανένα ἀπὸ τὰ ὑπάρχοντα προβλήματα δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ λυθῆ, ἡ δὲ ἀνθρωπότητα δὲν ἔχει παρὰ νὰ ἐγκαταλείψῃ τὸ μέλλον της στὴν ἐξέλιξη καταστάσεων πού δὲν μπορεῖ νὰ ἐλέγξῃ. Οἱ θεωρίες συνεπῶς περὶ διαφωτισμοῦ καὶ χειραφετήσεως τοῦ ἄνθρωπου ἔναντι τῶν πεπρωμένων του εἶναι ἁπλά ἰδεολογικὰ μυθεύματα. Ἀλλὰ εὐτυχῶς βέβαια πού τὰ πράγματα δὲν ἦταν δυνατὸν εἰμὴ νὰ διαψεύσουν αὐτὲς τὶς «θεωρίες». Ὁ εὐκαιριακὸς χαρακτήρας τῆς σκοπιμότητος εἶναι φανερός, ὁ ὁποῖος ὡστόσο σήμερα, ὕστερα ἀπὸ τὴν μὴ ὕπαρξη «ἐχθρῶν» γιὰ τὸ δυτικὸ σύστημα, μπορεῖ νὰ διερευνηθῆ κάπως νηφαλιώτερα.

Ἡ οὐσιαστικὴ ἔλλειψη θεωρίας καὶ προοπτικῆς γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς βιομηχανικῆς παραγωγῆς προέρχεται ἀπὸ τὸ γεγονός, ὅτι ἡ δυτικὴ ἱστοριογραφία κατάφερε τελικῶς νὰ ἐξαλείψη ἀπὸ τὴν γενικὴ συνείδηση τὸ πραγματικὸ νόημα τοΰ ἱστορικοῦ παρελθόντος. Τυπικώτατο παράδειγμα ἀποτελοῦν τὰ βαλκανικὰ προβλήματα, γιὰ τὰ ὁποῖα ὁ μέσος Εὐρωπαῖος ἔχει τόσην σαφῆ γνώση, ὅσην καὶ γιὰ μιὰ ἀπομονωμένη νησίδα τοῦ Εἰρηνικοῦ.

(Η «φιλοσοφία» του λιμπεραλισμού. Καπιταλισμός και νέος διεθνισμός και η Ευρώπη ως αόριστη έννοια.)

Το αξιοσημείωτο, όμως, που ταυτόχρονα δείχνει ότι η σημερινή «Ευρώπη» δεν αποτελεί όργανο ενιαίας βουλήσεως προς διαμόρφωση πολιτικής, είναι κάτι άλλο: παρατηρούμε βάσει των κοινοτικών μηχανισμών να έχουν λόγο στα βαλκανικά προβλήματα οι Δανοί, οι Βέλγοι, και οι Ολλανδοί, δεν είδαμε όμως ως τώρα να έχουν λόγο οι Ιταλοί, για τους οποίους τα Βαλκάνια αποτελούν γεωφυσικώς και ιστορικώς τον «ζωτικό» τους χώρο. Οι διαφορές συνεπώς μεταξύ ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου συνεχίζουν να υφίστανται σαν ιστορικές σημασίες. Η «Ευρώπη» της Montanunion μπορεί να σημαίνει μια οικονομική κοινοπραξία αλλά καμμιά ιστορική σύνθεση.

Επεκράτησε η άποψη ότι στο σύστημα των πολιτικών σχέσεων της μεταπολεμικής «Δύσης» ο ρόλος της Αγγλίας ως «συνδέσμου» μεταξύ Αμερικής και ηπειρωτικής Ευρώπης υπήρξε μια κατάσταση ανάγκης. Πρόκειται για μια καλώς θεμελιωμένη άποψη στην μεταπολεμική «κοινή γνώμη». Είτε όμως με την επιδίωξη της Γαλλίαςγια ανεξάρτητη πολιτική ως «μεγάλης δύναμης», είτε με την επιδίωξη της Αγγλίας να οικειωθεί έναν τέτοιον ρόλο, πρακτικώς η μεταπολεμική πολιτική μάλλον δυσκολεύθηκε παρά βοηθήθηκε. Διότι, απλούστατα, το κλασσικό ευρωπαϊκό «ισοζύγιο» συνιστούσε έναν παράγοντα απροσδιοριστίας σ'αυτήν και της προσέδιδε τον χαρακτήρα της πειραματικής και επικίνδυνης πολιτικής. Αυτό κράτησε την διάρκεια των εξοπλισμών περισσότερο απ'όσο ήταν νοητό, σωρεύοντας και όχι λύνοντας προβλήματα. Είναι αμφίβολο αν η Αμερική είχε ιδιαίτερη ανάγκη πολιτικής βοήθειας, αφού είχε απόλυτον σύμμαχο τη Γερμανίακαι -μέσα στην διαπλοκή του πολυεθνικού κεφαλαίου- μάλλον λεκτικές παρά πρακτικές δυνατότητες ανεξάρτητης πολιτικής είχε η Γαλλία. Ότι πάντως τον ρόλο του «συμπληρωματικού» παράγοντος η Αγγλία τον διετήρησε σε άλλες περιοχές και όχι κυρίως στην καθ'εαυτό δυτική Ευρώπη, θα μας δοθεί η δυνατότητα να ιδούμε. Σημασία έχει ότι αυτός ο χαρακτήρας της δυτικής πολιτικής που εκδηλώθηκε και στην βαλκανική κρίση -χαρακτήρας ΝΑΤΟ, βέβαια, αλλά εν προκειμένω χωρίς «εχθρό»-, προσέδωσε μάκρος σ'αυτήν αλλά όχι λύση... Η αοριστολογία περί «γραμμής ασφαλείας», περί «μαλακού υπογαστρίου» κλπ. δείχνει ακριβώς ότι μια συγκεκριμένη αντίληψη δεν πρέπει ίσως και εγνωσμένως να υπάρχει... Από όσο μπορεί κανείς να αντιληφθεί κάτι σαφές περί των καταστάσεων της σημερινής Ευρώπης, προβλέπεται μια κάποια ανάπτυξη σε μια ζώνη 300 περίπου χιλιομέτρων προς την ανατολική Ευρώπη, δηλ. περίπου στα όρια της παλαιάς Αυστροουγγρικής Μοναρχίας που συμπίπτουν κατά προσέγγιση με εκείνα της καθολικής Ευρώπης, αλλά κατά «λιμπεραλιστικούς» τρόπους ως προς τα λοιπά, ανάλογους εκείνων του «Korea-Boom», ασκούμενους απλώς την φορά αυτή στους χώρους των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου.

Ότι οι «συλλήψεις» αυτές, οι οποίες στρέφονται σαφώς εις βάρος της Ουκρανίαςκαι της Ρωσίαςκαι στερούνται πάσης ιστορικής προοπτικής (καθ'ότι συλλήψεις εργαστηρίου) οδηγούν κατ'ευθείαν στον τρίτον παγκόσμιο πόλεμο, αφού προηγουμένως επιφέρουν και την πλήρη οικονομική κατάρρευση της δυτικής Ευρώπης (αρκεί απλώς να δει κανείς στον χάρτη την γραμμή «Bagdad-Bahn», που είναι της αυτής σημασίας με το Σουέζ για την Ευρώπη), είναι πλέον προφανές. Οι «ειδικοί» οφείλουν να τις διαγνώσουν...

(Μεσευρώπη (Mitteleuropa), Πανευρώπη και τρέχουσα κρίση.)

...προκειμένου να προσανατολισθή ό κόσμος αποκλειστικά στήν παραγωγή, έπρεπε νά κλεισθή αεροστεγώς σε ενα ιδεολογικο οικοδομημα που να μήν έπιτρέπη πουθενά τήν διαρροή. Παντού, όπου καί άν κύτταζε κανείς, έπρεπε νά βλέπη τό σύνθημα «δυτικές άξίες», όλων τών υπολοίπων πεταμένων σ'έναν κάλαθο άχρήστων υπό τήν όνομασία «ανατολικός δεσποτισμός» του Μοντεσκιέ... Η ιδεολογία τής συλλογικής συνειδήσεως τής Ευρώπης είναι στίς μέρες μας μια και μόνη: οτι οι «φτωχοί» του κοσμου τούτου εποφθαλμιούν τά υλικά αγαθά τής Ευρώπης - άρα πάσα πολιτική διαχείριση πρέπει νά ξεκινά άπό τό (πλήρως λαθεμένο) αξίωμα τούτο... Ποτέ άλλοτε η δυτική Εύρώπη δέν ευρέθηκε τόσο ιστορικά άμήχανη όσο κατά τά τελευταία χρόνια. Ουτε κάν γιά τήν ανατολική Ευρώπηδέν βρέθηκε νά διαθέτη ή δυτική μίαν άντίληψη συνύπαρξης.

(Η ιστορική αμηχανία της δυτ. Ευρώπης)

Στις μέρες μας, η ουσία των καταστάσεων αποκαλύπτεται αφ'εαυτής: σήμερα που η τροπή των ιστορικών καταστάσεων απαιτεί ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο όλων των παραπάνω εννοιών, η «Ευρώπη» δεν μπορεί να αρθρώσει λέξη για τίποτα. Όχι μόνο αποδεικνύεται ελάχιστη στον πολιτικό χειρισμό των παγκοσμίων προβλημάτων, με πλήρη απουσία ιστορικών παραστάσεων, όχι μόνο ιδέες δεν έχει προσφέρει μέχρι τα σήμερα γι'αυτά, αλλά αποφεύγει και την όποια πραγματική αντιμετώπιση τους, επαναλαμβάνουσα διαρκώς μόνιμα μοντέλα της φιλοσοφίας της εξωτερικής της «πολιτικής»: όπλα, «ανασφάλειες», «εχθροί»... Ο μόνιμος «εχθρός» για την Ευρώπη είναι όλη η άλλη ανθρωπότητα...

Η «Ευρώπη» πρέπει να βρει τρόπο η ίδια και χωρίς «προστασία» να τακτοποιήσει λογικά τις εσωτερικές της καταστάσεις. Και ιδίως να βρει μιαν περί Ευρώπης ιδεολογία που να είναι πειστική. Τα περί «εχθρών» και «κινδύνων» συνθήματα, που υποβάλλουν τον τόνο υπαγορεύσεως, δεν πείθουν πια κανέναν. Διότι οι περίξ της «Ευρώπης» λαοί γνωρίζουν ότι ο μόνος κίνδυνος της Ευρώπης είναι η ίδια η... «Ευρώπη».

(Η Ευρωκεντρική ιδεολογία, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές επιπτώσεις και «Ευρώπη»)

Γεράσιμος Κακλαμάνης
1998

.~`~.
Για περαιτέρω ιχνηλάτηση και πληρέστερη προοπτική

*

- Η ιστορική αμηχανία της δυτ. Ευρώπης.

- Μεσευρώπη (Mitteleuropa), Πανευρώπη και τρέχουσα κρίση.

- Η έννοια της Προόδου - μέρος α´. Η ευρωπαϊκή δυναμική και η παγκόσμια πολιτική.

- Η «φιλοσοφία» του λιμπεραλισμού. Καπιταλισμός και νέος διεθνισμός και η Ευρώπη ως αόριστη έννοια.

- Δυτική Ευρώπη, αποικίες και Ανατολική Μεσόγειος. Το χθες στο σήμερα.

- Η Ευρωκεντρική ιδεολογία, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές επιπτώσεις και «Ευρώπη».

- Το μέλλον της Ε.Ε, η Ανατολική Ευρώπη -η Ουκρανία- και τα Βαλκάνια, ο Huntington, ο Brzezinski και οι πλανητικές πολιτικές των Η.Π.Α. Τα «Ανθρώπινα δικαιώματα», η «σύγκρουση των πολιτισμών» και τα «Ευρασιατικά Βαλκάνια» ως βαλκανοποίηση της υφηλίου και καλλιέργεια της ελεγχόμενης αναρχίας. Η απόρριψη του διλήμματος μεταξύ πυρηνικού ολοκαυτώματος ή πολιτιστικής ανυπαρξίας - προς μιας νέα ιστορική σύνθεση που θα εναντιώνεται στις θεωρίες και τους υπολογισμούς γραφείου-εργαστηρίου.

- Μεταπολεμική νέα εποχή και διαχείριση των γηγενών πολιτισμών.