Δυτική Ευρώπη, αποικίες και Ανατολική Μεσόγειος. Το χθες στο σήμερα.

Εἴπαμε ἤδη προηγουμένως ὅτι ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ζῆ ἀνέκαθεν εἰς βάρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, πράγμα πού μὲ μιὰ πρόχειρη ματιὰ στὴν ἱστορία προκύπτει εὐχερῶς. Εἶναι τώρα ἡ ὥρα νὰ τὸ ἀποδείξωμε κάπως πιὸ ἐμπεριστατωμένα, προκειμένου νὰ δείξωμε ὅτι αὐτὸς ὁ χῶρος ἔχει πολλὰ ἀκόμη νὰ προσφέρη. Ἀλλὰ ὄχι ὅπως εἶναι. Πρὸς τοῦτο δὲν εἶναι ἀνάγκη προφανῶς νὰ συμφωνήσωμε μὲ ὅλες τὶς ἐπικρατοῦσες ἀπόψεις στὴν ἱστοριογραφικὴ ἐπιστήμη, οἱ ὁποῖες συνήθως ἐξηγοῦν λιγώτερα ἀπὸ ὅσα διατείνονται (οὔτε ἄλλωστε ἔχουν καμμιὰν ἀποδεικτικὴ ἰσχύ, διότι τότε οὔτε ἡ Εὐρώπη θὰ ἦταν ἡ μικρὴ δύναμη πού εἶναι σήμερα, οὔτε ἡ Ἀγγλία λ.χ. τὸ περιφερειακὸν κράτος πού εἶναι...).

Οἱ σταυροφορίες ἀγαθὰ ἀποτελέσματα γιὰ τὸν δυτικὸν Χριστιανισμὸ δὲν εἶχαν. Κατέστησαν ἁπλῶς τὴν ἐν συνεχείᾳ ἐπελθοῦσα Μεταρρύθμιση πιὸ ἀναγκαία. Εἶχαν ὅμως γιὰ τὴν Εὐρώπη μιὰ ἀνυπολογίστου σημασίας εὐεργετικὴ συνέπεια: τὸν ἁπλοϊκὸ ζῆλο τῶν σταυροφόρων μπόρεσε νὰ τὸν χρησιμοποίηση ἡ Βενετικὴ Δημοκρατία γιὰ τὴν θεμελίωση τῆς θέσεώς της στὴν Ἀνατολή. Καὶ ἡ ὁποία, ὡς πολιτιστικὸς ὀργανισμὸς πού ἦταν, μπόρεσε ἐν συνεχείᾳ νὰ χρησιμοποίηση ὡς φορέα της τὸν «λατινελληνισμὸ» τῆς μεσογειακῆς περιοχῆς και νὰ δημιουργήση ὁλόκληρον τὸν σύγχρονο εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό, ὅπως μᾶς ἔδειξε καὶ ὁ κ. Greenaway. Ὄχι βέβαια ἀκριβῶς ὑπὸ τύπον μεταφερομένου ἐμπορεύματος, ὅπως μᾶς δείχνει τὸ πολὺ προωθημένο στὸ εἶδος του αὐτὸ φίλμ, ἀλλά δημιουργώντας τὰ δικά της πολιτιστικὰ ρεύματα διὰ τῶν ὁποίων θὰ ἐγίνονταν οἱ πολιτιστικὲς ἐπιμιξίες. Αὐτὰ ἀπαιτοῦν κάποιους αἰῶνες καὶ κάποιαν πρόνοια, δὲν μποροῦν νὰ γίνουν «σύντομα», σὲ διαστήματα δεκαετιῶν... Ἡ Βενετία δὲν ἐλειτουργοῦσε σὰν χριστιανικὴ δύναμη καὶ εἶχε τὴν δική της πολιτικὴ ἐναντί τοῦ Βατικανοῦ (ἦταν ἄλλωστε καὶ θρησκευτικὰ αὐτοκέφαλη). Δὲν ἐκλατίνιζε θρησκευτικά. Προσπαθοῦσε ἀντίθετα νὰ συντήρηση ἐκεῖνον τὸν ἰδιόρρυθμο χαρακτήρα τοῦ «λατινελληνισμοῦ» στὴν Μεσόγειο, ὁ ὁποῖος θὰ ἦταν ὁ ἀναγκαστικὸς φορέας τῶν σχέσεών της μὲ τὴν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία καὶ γενικά τούς χώρους τῆς Ἀνατολῆς. Τὸ πολιτικὸ κέντρο τῆς Βενετίας δὲν ἦταν ἡ πόλη ἀλλὰ τὰ Ἑπτάνησα, διὰ τῶν ὁποίων συντηροῦσε ὅλες τὶς βάσεις της στὴν Μεσόγειο. Ὁ δεσμὸς «Ἀνατολῆς» καὶ «Δύσης» στὴν Μεσόγειο εἶναι ἀκριβῶς τὰ Ἑπτάνησα (πράγμα πού θὰ διατηρηθῆ καὶ ἀργότερα μὲ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία). Ἡ Βενετία δὲν μεταφέρει μόνο «βιβλία» πρὸς τὴν Εὐρώπη καί... ἁλάτι ἤ λάδι, ἀλλά δημιουργεῖ κυρίως καὶ τὴν κλασσικὴ εὐρωπαϊκὴ μουσική, σὺν τοῖς ἄλλοις. Ἂν ὅλοι οἱ μεγάλοι μουσουργοί τῆς Εὐρώπης (Μότσαρτ, Μπετόβεν, Χάϋντ, Χαΐντελ κλπ.) ἀναπτύσσωνται στὴν Βιέννη, εἶναι γιατί ἡ Αὐστρία (τῆς ὁποίας ἡ σύσταση εἶναι τόσο δυτικοευρωπαϊκή, ὅσο βαλκανικὴ καὶ κεντροευρωπαϊκὴ) γίνεται ὁ πολιτιστικὸς κληρονόμος τῆς Βενετίας λόγῳ παραλληλίας πολιτιστικῆς δομῆς. Ἡ «ἀντιμαχία» τοῦ Μότσαρτ μὲ τὸν Σαλιέρι καὶ τὸ «ἀκατανόητον γεγονὸς» κατὰ τὸν Braudelὅτι ἡ Αὐστροουγγρικὴ Μοναρχία στήριξε τὴν πρὸς Νότον δραστηριότητά της σὲ «κάθε λογῆς πρόσωπα» ἀπὸ τὸν βαλκανικὸν χῶρο (τὰ ὁποῖα ὅμως παρεμπόδιζαν ἰσχυρῶς τὴν εἴσοδο ἄλλων δυνάμεων στὰ ἐμπορικὰ κυκλώματα τῆς Ἀνατολῆς!...), εἶναι ἱκανὲς ἐνδείξεις τῶν πραγμάτων τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος. Οἱ ἀπαρχὲς τῆς εὐρωπαϊκῆς κλασσικῆς μουσικῆς εἶναι ἡ βενετικὴ μουσικὴ τῶν ἑπτανησιακῶν καντάδων, πού ἔπαψαν νὰ ὑπάρχουν καὶ οὔτε φυσικὰ γιὰ κανέναν ἀπώλεια συνιστοῦν... Ἡ ἀποδιώκουσα τὴν μεσογειακὴν της σχέση νεώτερη δύτ. Εὐρώπη ἀλλοιῶς θέλει τὰ πράγματα: τὰ θέλει ἐξ οὐρανοῦ παραγόμενα στὸν βοημικὸ δρυμό, καὶ πρὸς τοῦτο βέβαια τῆς χρειάζεται κάποια... «Alpiner Rasse» (J. Graf, Vererbungslehre etc., 1939, σελ. 251, πρβλ. ἐπίσης F. Glum μν. ε, σελ. 53). Μὲ τὴν μουσικὴ τοῦ Μοντεβέρντι λ.χ. ὑπάρχουν μέχρι σήμερα διαρκῶς «δυσκολίες»...

Οἱ σταυροφορίες ἔδωσαν ἐπίσης καὶ ὅ,τι μπόρεσε νὰ πάρη ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀπὸ τὴν ὀργάνωση τοῦ κράτους τοῦ Φρειδερίκου τοῦ Β'στὴν Σικελία, πού ἦταν ἐπίσης ἕνα κράτος «λατινελληνικό»...

Ἔμμεσες εὐεργεσίες ὅμως - καὶ ἴσως πολὺ μεγαλύτερης ἱστορικῆς σημασίας - εἶχαν οἱ σταυροφορίες καὶ γιὰ τοὺς χώρους τῆς Ἀνατολῆς. Τυπικὰ βέβαια κατέστρεψαν τὴν Κων/πολη καὶ κατέλυσαν πρὸς στιγμὴν τὸ βυζαντινὸ κράτος, τὸ πρόβλημα ὅμως εἶναι κατὰ πόσον θὰ μποροῦσε νὰ κρατηθῆ ἰδεολογικὰ καὶ στρατιωτικὰ τὸ Βυζάντιο ἔναντι τοῦ Ἰσλάμ. Οἱ σταυροφορίες προσέδωσαν τὴν δυνατότητα ἑνὸς κοινοῦ σημείου ἀνοχῆς μεταξὺ Ἀράβων καὶ Βυζαντινῶν ἔναντι τοῦ κοινοῦ ἐχθροῦ πού ἀντιμετώπιζαν, πράγμα πού σημαίνει τὸν μείζονα ἐκεῖνον βαθμὸ ἀνεξιθρησκείας πού ἐπέτρεψε ἀργότερα τὴν σύγκλιση τῶν δύο θρησκειῶν στὸ ἱστορικὸ μόρφωμα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Οἱ σταυροφορίες ἔτσι κατήργησαν ὁποιοδήποτε ἰδεολογικὸ περιεχόμενο τοῦ «ἱεροῦ πολέμου» τοῦ παρελθόντος (καὶ ἐπειδὴ τὰ πράγματα διεσαφήθησαν ἤδη πρὸ χιλίων ἐτῶν καὶ ἐπιβεβαιώθηκαν διὰ μίας πρακτικῆς πεντακοσίων, ἀσφαλῶς δὲν εἶναι ἐπιστήμη τὸ νὰ γράφωνται σήμερα «διατριβὲς» γιὰ τὸν «ἱερὸ πόλεμο»...). Τὸ κυριώτερο ὅμως πού συνεπήγαγε ἡ συνανοχὴ Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλὰμἦταν ἡ προαγωγὴ τῶν θρησκευτικῶν σχέσεων μὲ τὸ σλαβικὸ ἠμισφαίριο καὶ ἡ ἐμφάνιση τοῦ Ἡσυχασμοῦ, πού ἔδινε ἰδεολογικὴ αὐτοτέλεια στὴν Ὀρθοδοξία, ἀποφεύγοντας ἔτσι τὸν θρησκευτικὸ συγκρητισμὸ (οἱ «ἐνέργειες» τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ παραπέμπουν στὴν νεοπλατωνικὴ φιλοσοφία περὶ ἐννεάδων κατὰ τὴν ἔννοια μεταξὺ «συνθέτου» καὶ «ἁπλοῦ» πού εἴπαμε στὴν ἀρχή).

Ἡ τάξη αὐτὴ πραγμάτων ὑπῆρξε πολὺ εὐτυχὴς γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη κατὰ τοὺς νεώτερους αἰῶνες. Ἐὰν ὄντως εἶχε γίνει κάποια ἕνωση τῶν Ἐκκλησιῶν τότε, εἶναι πολὺ ἀμφίβολο ἂν θὰ εἴχαμε τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη πού ἔχομε σήμερα... Ἡ συνεργασία μὲ τὸ Ἰσλὰμ διέσωσε τὴν δομὴ τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὅπως ἀκριβῶς αὐτὴ λειτουργοῦσε ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς κορασίδος Εὐρώπης, δηλαδὴ τὴν ἐποχὴ τῶν Φοινίκων. Ὅτι σ'αὐτὴν τὴν περιοχὴ ἐδημιουργήθηκαν οἱ μεγαλύτεροι πολιτισμοὶ κατὰ τὸ παρελθόν, δὲν εἶναι ἐκπληκτικό: ἡ περιοχὴ εἶναι ὁ φυσικὸς κόμβος συγκεντρώσεως τοῦ διεθνοῦς ἐμπορίου, ἑνώνων τρεῖς ἠπείρους. Ἔτσι λοιπὸν διατηρήθηκε λειτουργῶν καὶ μὲ τὴν 'Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία, πράγμα πού σημαίνει ὅτι ἡ Εὐρώπη κατὰ τὸν 19ον αἰώνα εὑρῆκε ἐδῶ συγκεντρωμένο τὸ χρῆμα πού ἀπαιτοῦσε ἡ λεγομένη «δεύτερη βιομηχανικὴ ἐπανάσταση». Ἡ ξαφνικὴ ἀνεύρεση μαζεμένου χρήματος ἔφερε βέβαια τὴν γνωστὴ ἐπιτάχυνση στὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη, ἀλλά τὸ «ξαφνικόν» τοῦ πράγματος ἐδημιούργησε καὶ τὸν πρῶτον παγκόσμιο πόλεμο (τοῦ ὁποίου συνέπεια ὑπῆρξε καὶ ὁ δεύτερος).

Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ παγκόσμιος πόλεμος ξεκίνησε ἀπ'τὰ Βαλκάνια. Ἡ «δεύτερη» λοιπὸν βιομηχανικὴ ἐπανάσταση ἔγινε ἀκριβῶς μὲ τὰ κεφάλαια τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Ἐδῶ δὲν ὑπῆρξε ἰμπεριαλισμὸς τύπου Ἰνδίας ἡ Ἀφρικῆς - ὑπῆρξε ἁπλῶς ἡ ἀπορρόφηση τῶν κεφαλαίων καὶ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα τὰ πράγματα ἔγιναν θέματα «πολιτικῶν ἰσορροπιῶν», διότι, ὅπως θὰ δείξωμε, ἕνα μέρος τῶν κεφαλαίων αὐτῶν ἦταν χρῆμα τῆς Ρωσίας.

Λέγεται καὶ διατυμπανίζεται βεβαίως - κατὰ τοὺς προσεγμένους ἐκείνους τρόπους πού ὑποβάλλονται τὰ πράγματα ὡς συνθήματα... - ὅτι ἡ ἀνακάλυψη τοῦ ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς 'Ἐλπίδος καὶ τῆς Ἀμερικῆς ἔφεραν τὸ μαράζωμα τῆς Μεσογείου. Κανεὶς ὅμως δὲν μᾶς ἔχει ἐξηγήσει, γιατί ἡ ἀνακάλυψη ἄλλων ἠπείρων ἔπρεπε νὰ φέρη σώνει καὶ καλὰ τὴν παρακμὴ τῆς Μεσογείου. Τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν εἶχαν οἱ Ὀλλανδοὶ πιπέρι, ἐπὶ παραδείγματι, καὶ βρῆκαν τέτοιο στὴν Κεϋλάνη, δὲν σημαίνει ἀναγκαίως καὶ οἰκονομικὴ κάμψη τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, διότι αὐτὸς ἦταν καὶ λειτουργοῦσε πάντα σὰν ἕνα κύκλωμα κλειστό. Ἂν ὁ δρόμος τῆς Ἀφρικῆς μποροῦσε νὰ ἔχη μίαν δυσμενῆ συνέπεια, αὐτὸ θὰ μποροῦσε νὰ συμβῆ μόνο γιὰ τὴν Βενετία, τῆς ὁποίας ἔτσι ἐχάνονταν οἱ δυτικοευρωπαϊκὲς ἀγορές. Ὡς ἕνα καὶ πάλι βαθμό, γιατί ἡ Βενετία μὲ τὶς κτήσεις ἐπί τῆς Ἀδριατικῆς μποροῦσε νὰ εἶναι αὐτοδύναμος παράγοντας στὸ κλειστὸ ἐμπόριο τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Ἡ ἴδια σὰν αὐτοτελὲς ἐμπορικὸ τμῆμα τῆς μεσογειακῆς περιοχῆς διατηροῦσε ἰδιαίτερες σχέσεις μὲ τὸν περσικὸ κόσμο καὶ τὴν Ρωσία. Μὲ τὴν δυτικὴ Μεσόγειο πάλι οἱ ἐμπορικὲς σχέσεις τῆς ἀνατολικῆς ἦσαν περιωρισμένες, λόγω τῆς ἀνέκαθεν διαστάσεως τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, τὴν ὁποίαν ἐνίσχυσαν ὄχι μόνο μὲ κάθε τρόπο οἱ Τοῦρκοι, ἄλλα καὶ οἱ ἴδιες οἱ ἀνώμαλες σχέσεις τῆς Βενετίας μὲ τὸ Βατικανό. Δὲν πρέπει νὰ ξεχνᾶμε ὅτι οἱ σουλτάνοι ἀποκαλοῦσαν τὸν Δόγη «πατέρα» τους στὶς διπλωματικὲς των ἐπαφές, ἐνῶ ἡ πολιτικὴ τοῦ Βατικανοῦ στὴν Ἀνατολὴ ὡδηγοῦσε πολλὲς φορὲς σὲ ὄχι, εὐχάριστες καταστάσεις γιὰ τὰ χριστιανικὰ σύνολα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ὅπως λ.χ. μὲ τὸν «πατριάρχη» τῶν μονοφυσιτῶν στὴν Συρία Κύριλλο Τάνα καὶ τὴν «ἐπαναφορὰ» τῶν Ἀρμενίων (βλ. π.χ. Iorga, μν. ἒ τόμ. 4ος, σέλ. 374). Καὶ φυσικὰ ὄχι καὶ ὡς πρὸς τὴν Βενετία, τῆς ὁποίας ὁ Καθολικισμὸς ἦταν «sui generis», μπορώντας νὰ ὑπάρχη πάρα πολὺ δημιουργικὰ μὲ τὴν Ὀρθοδοξία, πράγμα πού ἐδημιούργησε τὴν ἐξαίσια κατάσταση συνύπαρξης στὰ Ἑπτάνησα καὶ πού ἀκόμα δὲν ἔχει μελετηθῆ (σὲ πολλὲς ἐκκλησίες ὑπῆρχε ὀρθόδοξη καὶ καθολικὴ Ἁγία Τράπεζα ταυτόχρονα, δηλαδὴ ἡ Βενετία, τῆς ὁποίας τὰ θρησκευτικὰ πράγματα διηύθυνε ἡ Σινιορία, ἦταν «οἰκουμενικὴ» πρὶν ἀνακαλυφθῆ ὁ ὅρος...).

Παρὰ λοιπὸν τὸν «δρόμο τῶν Ἰνδιῶν», στὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰῶνος ἡ εἰκόνα τῆς κοινωνικῆς ζωῆς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κάθε ἄλλο παρὰ τὴν ἰδέα παρακμῆς ὑπέβαλε στὸν ἐπισκέπτη (βλ. Iorga, ε,α., σέλ. 364 κ.ε.). Παντοῦ ὑπῆρχαν βιοτεχνίες, ἐργαστήρια, οἰκοδομικὸς ὀργασμός, δημόσια σχολεῖα (515 στὴν Κων/πολη), δημιουργία μεγάλης μεσοαστικῆς τάξης καὶ ὕπαρξη συμβολαιογράφων (καλεμτζήδων) λόγω τῆς ἀναπτύξεως τοῦ ἐμπορίου - φαινόμενο ἀνάλογο μὲ αὐτὸ πού σημειώνει ὁ Braudel γιὰ τὴν δύτ. Εὐρώπη (βλ. μν. ἒ τόμ. Π, σέλ. 64, καὶ 346) -, στὴν ὕπαιθρο ἔβλεπε κανεὶς παραγωγικοὺς ἀγρότες καὶ ζουμερὲς κοπέλλες, πού κάθε ἄλλο παρὰ φόβο γιὰ τοὺς ἄνδρες εἶχαν. Πλήρως χειραφετημένες χωρὶς «φεμινισμοὺς» καὶ σὲ ὡρισμένα μέρη τῆς Ἠπείρου, μάλιστα, ὅπως στὸ Σούλι, ἀπολύτως ἐξισωμένες μὲ τοὺς ἄνδρες (χαρακτηριστικὲς ἐν προκειμὲνῳ εἶναι οἱ περιγραφὲς τοῦ Καζανόβα, κατὰ τὴν δραπέτευσή του στὴν Ἀλβανία καὶ τὴν φιλοξενία του ἐκεῖ). Μεταξὺ 16ου καὶ 17ου αἰώνα, σημειώνει ὁ Braudel (μν. ἒ τόμ. III, σελ. 524), ὁ πληθυσμὸς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας διπλασιάζεται, ἡ ἀνάπτυξη τῆς παραγωγικῆς δραστηριότητας ἀνεβαίνει συνεχῶς καὶ ὁδηγεῖ σὲ πλήρη ἄνθηση τὸν 18ον αἰώνα. Ἡ ἄποψη συνεπῶς περὶ τοῦ «δρόμου τῶν Ἰνδιῶν» καὶ τῶν ὑπερατλαντικῶν ἀνακαλύψεων δὲν μοιάζει νὰ συμφωνῆ πρακτικὰ μὲ τὶς καταστάσεις.

Ἡ ἀνακάλυψη τῶν ἀποικιῶν ἔσημαινε γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη πρόσκτηση πρώτων ὑλῶν καὶ ἀποικιακῶν προϊόντων. Τοῦτο σημαίνει ἐκμετάλλευση ἄλλα ὄχι κατ'ἀνάγκην καὶ ἐμπόριο, δηλαδὴ εἰσροὴ χρήματος, διότι ἁπλούστατα οἱ Ἰνδιάνοι στὴν Ἀμερικὴ ἤ οἱ Ἰνκας δὲν εἶχαν λεφτά. Ὡρισμένες στατιστικὲς φαίνεται νὰ ἐπιβεβαιοῦν αὐτὸ τὸ πράγμα, ἤ μᾶλλον αὐτὴ τὴν λογικὴ τῶν πραγμάτων. Πρόκειται γιὰ στατιστικὲς μὲ σύγχρονα μέσα (κομπιοῦτερ κλπ.) τῶν ὁποίων ἡ ἀκρίβεια εἶναι δύσκολο νὰ ἀμφισβητηθῆ, ὅποια ὅμως κι'ἂν εἶναι τὰ νούμερα καὶ ὅποιες καὶ ἂν εἶναι οἱ πιθανὲς ἀποκλίσεις, τὸ νόημα παραμένει τὸ ἴδιο. Ἰδοὺ λοιπὸν πώς ἔχουν τὰ πράγματα, ὅπως τὰ ἀναφέρει ὁ Braudel στὸ παραπάνω ἔργο του (σελ. 597):

Βλέπομε συνεπῶς κατὰ ἀδιαμφισβήτητον πλέον μαθηματικὸν τρόπον, ὅτι παρὰ τοὺς πέντε αἰῶνες «ἐξερευνήσεων» καὶ ἀποικιῶν, τὸ κατὰ κεφαλὴν εἰσόδημα στὴν δύτ. Εὐρώπη παραμένει τὸ μικρότερον τοῦ κόσμου, δηλαδὴ ὅτι οἱ ἀποικίες δίνουν μὲν πρῶτες ὕλες ἄλλα ὄχι λεφτά. Συμβαίνει δὲ αὐτό, διότι ἡ ἀγορὰ πού θὰ μποροῦσαν οἱ Εὐρωπαῖοι νὰ πουλήσουν τὰ προϊόντα τους, δηλαδὴ ἡ Μεσόγειος (ἡ πιὸ ἐκτεταμένη ἀγορὰ μὲ χρῆμα, φθάνουσα ἀπὸ τὰ κινεζικὰ σύνορα μέχρι τὴν Βιέννη καὶ ἀπὸ τὴν Ἰνδία μέχρι τὴν Σκανδιναβία), παραμένει ἀκόμα ἕνας χῶρος σχετικὰ κλειστός. Ἡ ἱστοριογραφικὴ συνεπῶς ἄποψη περί... «ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς Ἐλπίδος» εἶναι ἀνάγκη, γιὰ λόγους ἐπιστημονικῆς ἀκριβείας τουλάχιστον, νὰ ἀναθεωρηθῆ. Καὶ συμβαίνει ἡ ἀνατροπή, μᾶς λέει ὁ Braudel, μεταξὺ 1880 καὶ 1900. οἱ χρονολογίες εἶναι τόσο ἀκριβεῖς, ὥστε δὲν ἐπιτρέπουν οὐδὲ τὴν παραμικρὴ ἀμφισβήτηση. Τί συμβαίνει ἀκριβῶς αὐτὴ τὴν ἐποχὴ πού φέρνει τὴν ἀπότομη μεταβολή; Ἀκριβῶς τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἀνακαλύπτεται ὁ θεσμὸς τῆς κατόπιν Διεθνοῦς Τραπέζης καὶ τοῦ Διεθνοῦς Νομισματικοῦ Ταμείου.

Καὶ ἐδῶ δηλαδὴ ἡ Μεσόγειος εἶναι ὁ «πρωτοδιδάχος» τοῦ κόσμου!... Ὄντως τὸ 1838 ἀναγκάζεται ἡ Τουρκία (Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἀκόμη τότε ἄλλα τόσο σμικρυμένη, ὥστε νὰ μποροῦμε νὰ μιλήσωμε περὶ Τουρκίας) νὰ κλείση μίαν σύμβαση μὲ τοὺς Ἀγγλους περὶ τῆς γνωστῆς μας «ἀνοικτῆς θύρας». Τὸ 1881 χρεοκοπεῖ καὶ μπαίνει ὑπὸ «Διεθνῆ Οἰκονομικὸ Ἔλεγχο». Κατὰ παράξενο ὅμως τρόπο χρεοκοπεῖ ταυτόχρονα καὶ ὅλη ἡ περιοχὴ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου: Διεθνὴς Οἰκονομικὸς Ἔλεγχος στὴν Αἴγυπτο τὸ 1867, Σερβία τὸ 1894, Βουλγαρία τὸ 1899, Ἑλλάδα τὸ 1898 κλπ. 'Ἀκριβῶς δηλαδὴ μεταξὺ 1880 καὶ 1900 ὁλοκληρώνεται ἄμεσα διὰ τῶν Διεθνῶν Ἔλεγχων ἡ ἀπομύζηση ἑτοίμου χρήματος τοῦ μεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὁπότε οἱ στατιστικοὶ δεῖκτες ἀπότομα ἀλλάζουν. Καὶ φυσικά, κατὰ τὸ δεύτερο μισό του 19ου αἰώνα βρίσκεται ἔτσι τὸ μαζεμένο ἕτοιμο κεφάλαιο γιὰ τὴν «δεύτερη βιομηχανικὴ ἐπανάσταση». Στὶς παραπάνω ὅμως στατιστικὲς παρατηρήσεις τοῦ Braudel ὑπάρχει μιὰ ἀσάφεια (καὶ τοῦτο βέβαια ἀπὸ τὴν ἄλλη προβληματική τοῦ συγγραφέα) τεραστίας κοσμοϊστορικῆς σημασίας. Τὴν ἀνατροπὴ τῶν στατιστικῶν δεικτῶν δὲν τὴν φέρνει ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη, ἄλλα ἀντίθετα εἶναι ἡ ἀνατροπὴ τῶν δεικτῶν - διὰ τῶν διαδικασιῶν πού λέμε - πού φέρνει τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη. Διότι στὴν ἀνατροπὴ τῶν δεικτῶν δὲν συμβάλλουν ὅλοι οἱ ἀνεπτυγμένοι, ὅπως λέει ὁ Braudel. Οὔτε ἡ Ἀμερικὴ οὔτε ἡ Ἰαπωνία ἔχουν σχέση μὲ τὸ κεφάλαιο τῆς Μεσογείου. Ἡ δὲ Ρωσία χάνει ἀντὶ νὰ κερδίση. Ὅπως εἴπαμε, ἡ δυτικὴ Μεσόγειος παραμένει - γιὰ τὴν ἀνατολικὴ - χῶρος ἀποκλεισμένος λὸγῳ τῆς θρησκευτικῆς καὶ πολιτικῆς προϊστορίας. Δὲν διεξάγεται μ'αὐτὴ κανένα ἐμπόριο καὶ οὔτε ἔχει τίποτε ἡ δυτικὴ Εὐρώπη νὰ πούληση στοὺς χώρους τῆς 'Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, δηλαδὴ κάτι πού νὰ μὴν τὸ ἔχη ὁ χῶρος καὶ νὰ χρειάζεται νὰ τὸ εἴσαγη (αὐτὸ - ὅπως θὰ ἰδοῦμε - τὸ σημειώνει ὁ ἴδιος ὁ Braudel). Τὰ συγκοινωνιακὰ μέσα πού στηρίζουν αὐτὸ τὸ ἐμπόριο εἶναι τὰ ἀπολύτως ἀποτελεσματικὰ καὶ προσαρμοσμένα στὶς γεωφυσικὲς συνθῆκες τοῦ χώρου: τὰ καραβάνια καὶ μικρὰ ἱστιοφόρα πλοῖα, πού ἀνταποκρίνονται στὶς γεωλογικὲς ἰδιομορφίες τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, ἀλλά μποροῦν κατὰ περίπτωση νὰ φθάνουν καὶ μέχρι τὸ Μάντσεστερ ἤ τὴν 'Ἰνδοκίνα. Πρόκειται δηλαδὴ περὶ μίας... «Οἰκουμένης», πού μπορεῖ θεωρητικὰ νὰ ἀγνόηση τὴν ὅποια τεχνολογικὴ ἐξέλιξη καὶ νὰ ζῆ καλά! Τὸ ἀπὸ θαλάσσης συνεπῶς ἐμπόριο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας διεξήγετο στὴν περιοχὴ τῆς Μαύρης Θαλάσσης, δήλ. μὲ τὴν Ρωσία.

Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Βυζαντίου ἤδη καὶ τῶν ἰταλικῶν Δημοκρατιῶν, ἡ Μαύρη Θάλασσα ἦταν ὁ κύριος σκοπὸς κάθε ἐμπορικῆς δραστηριότητος στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Ἡ Μαύρη Θάλασσα καὶ ἡ μικρασιατικὴ ἐνδοχώρα ἀποτελοῦν - ἀπὸ ὑπάρξεως ἱστορίας - χώρους οἰκονομικὰ συμπληρωματικούς. Καὶ τὴν αὐτὴν τάξη διετήρησαν τὰ πράγματα καὶ ὑπό τούς Ὀθωμανούς. Συνεπῶς ἕνα μεγάλο μέρος τῶν διὰ τοῦ Νότου «ἀποληφθέντων κεφαλαίων» μὲ τοὺς «Διεθνεῖς Ἔλεγχους» ἦταν τὸ ἀπαραίτητο κεφάλαιο γιὰ τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη τῆς Ρωσίας καὶ προήρχετο ἀπὸ τὸ ἐμπόριο μ'αὐτή. Ἀκριβῶς τὸ κεφάλαιο αὐτὸ ἔλειψε ἀπὸ τὴν βιομηχανικὴ ἀνάπτυξη τῆς τσαρικῆς Ρωσίας, ὁπότε αὐτὴ ἔπρεπε νὰ ἐπιτευχθῆ μὲ κοινωνικὸ κόστος, ἄρα μὲ τὶς γνωστές μας καταστάσεις ἐπὶ Τσάρων καὶ τὴν ἐπιβολὴ τῆς κομμουνιστικῆς ἐπανάστασης τὸ 1917... Τὴν ἑπόμενη συνέχεια μέχρι σήμερα, ὅπου ἐπιχειρεῖται νὰ δοθῆ ἕνα μέρος τῶν στερηθέντων τότε χρημάτων πρὸς μιὰ πιὸ δίκαιη διαμόρφωση τοῦ κόσμου, τὴν ξέρομε.

Ἡ πολιτικὴ ἱστορία συνεπῶς τοῦ 19ου αἰῶνος - ὡς πρὸς τὰ μεσογειακὰ πράγματα - πρέπει νὰ θεωρηθῆ μᾶλλον ὡς μιὰ τεχνητὴ μυθολογία πρὸς κάλυψη τῆς βαθύτερης σημασίας τῶν πραγμάτων. Ἡ μέριμνα τῆς Εὐρώπης, λέγεται, ὑπῆρξε νὰ προστατευθῆ ἡ ἀνατολικὴ Μεσόγειος ἀπὸ τὸν ρωσικὸ ἰμπεριαλισμό. Αὐτὸ ὅμως πού θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχη ἀποδειχθῆ προηγουμένως εἶναι οἱ λόγοι πού θὰ ἔκαναν ἕναν τέτοιον ἀπὸ οἰκονομικῆς ἀπόψεως ἰμπεριαλισμὸ πιστευτόν. Ὅτι ἡ Ρωσία εἶχε πατροπαράδοτους δεσμοὺς μὲ τὸν χῶρο τῶν Βαλκανίων εἶναι ἄλλο θέμα ἀπὸ τὴν θεωρία περὶ ἰμπεριαλισμοῦ. Εἰδικοὺς λόγους νὰ κατεβῆ ἡ Ρωσία στὴν Μεσόγειο, πέραν τῶν πολιτιστικῆς φύσεως δεσμῶν, δὲν εἶχε, διότι τὴν πάσαν οἰκονομικὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ χώρου τὴν εἶχε διὰ τῆς Μαύρης Θαλάσσης. Ἡ «σωτηρία» συνεπῶς τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου ἦταν μιὰ ἀναγκαία ἐπιταγὴ γιὰ τὴν δυτικὴ μόνο Εὐρώπη, προκειμένου νὰ διατηρηθῆ ἡ «θύρα» ἀπομυζήσεως τοῦ ἑτοίμου χρήματος, τοῦ ὁποίου μεγαλύτερο μέρος προήρχετο ὅπως εἴπαμε ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν Μαύρη Θάλασσα. Αὐτὴ ἡ ἀπομύζηση ἔχει στὴν ἱστορία τὸ ὄνομα «Ἀνατολικὸ Ζήτημα». Κατὰ τὴν ἱστορία τοῦ «ζητήματος» αὐτοῦ εἶναι πρώτη φορὰ πού ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀποκτᾶ ἑνιαία πολιτικὴ συνείδηση καὶ ὑπερβαίνει τὸ χάσμα τῶν θρησκευτικῶν της διαφορῶν πού ἐκφράζεται μεταξὺ Γαλλίας καὶ Ἀγγλίας κυρίως. Τὸ ὑπερβαίνει πολιτικά. Τὸ «ἰσοζύγιο» τῶν δυνάμεων εἶναι μεταξὺ τῶν ἐχόντων «θύρα» πρὸς τὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο (Ρωσίας, Αὐστροουγγαρίας) καὶ τῶν μὴ ἐχόντων (Ἀγγλίας, Γαλλίας). Τὰ πράγματα ἀρχίζουν βιαίως διὰ τῆς ἐκστρατείας τοῦ Ναπολέοντα στὴν Αἴγυπτο καὶ ἐπισημοποιοῦνται διὰ τοῦ Συνεδρίου τῆς Βιέννης. Δὲν θὰ ἐπεκταθοῦμε περισσότερο ἐπ'αὐτῶν, διότι θὰ ἀσχοληθοῦμε ἀμέσως μὲ τὴν πρακτική τους. Θέλομε ἁπλῶς ἀκόμη μιὰ φορὰ νὰ τονίσωμε ὅτι ἡ θεωρία περί... «ἀκρωτηρίου τῆς Καλῆς Ἐλπίδος» (ὄχι τυχαία βέβαια ὠνομασμένο ἔτσι, διότι τὰ πράγματα μέχρι τότε δὲν εἶχαν ὑπερβῆ τὸ ἐπίπεδο τῆς ἐλπίδας...), συσκοτίζει ἀνεπιτρέπτως τὰ πράγματα, ἰδιαίτερα σήμερα πού μᾶς χρειάζεται μιὰ μείζων εὐκρίνεια ἐπ'αὐτῶν. Ἂν ἡ ἐκστρατεία τοῦ Ναπολέοντα στὴν Αἴγυπτο σκοπὸ εἶχε νὰ ἀποκόψη τὸν «δρόμο τῶν Ἰνδιῶν», προηγουμένως θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχη δειχθῆ, ὅτι εἶχαν οἱ Ἀγγλοι καὶ οἱ Ὀλλανδοὶ τέτοιον δρόμο μέσῳ τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Εἶχαν ὅμως; Οὔτε καὶ ἀπολύτως τίποτε θὰ συνέβαινε, ἂν οἱ Ἀγγλοι εὕρισκαν ἁπλῶς κάποιο «μονοπάτι» μέσῳ τῆς Μέσης Ἀνατολῆς πρὸς τὴν Ἰνδία. Τὰ πράγματα θὰ ἔμεναν στὸ ἴδιο νόημα πού ἔμειναν καὶ κατὰ τοὺς πρὶν πέντε αἰῶνες... Ἄλλο συνεπῶς ἦταν τὸ πρόβλημα, πού ἐνδιέφερε ἐξ ἴσου καὶ τὸν Ναπολέοντα. Ἡ περὶ «μεγάλου ἀσθενοῦς» θεωρία δὲν ἐξηγεῖ τὸ ἕξης: ἦταν οἱ Ἀγγλοι πού ἤθελαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸν ρωσικὸ ἐπεκτατισμό, ἤ οἱ Ρῶσοι πού ἤθελαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸν ἀγγλογαλλικό; Δὲν ἔχομε ἀπάντηση, δηλαδὴ δὲν ὑπάρχει ἐπιστημονικὴ ἀπάντηση, διότι ἔγινε ὁ κριμαϊκὸς πόλεμος. (Πρβλ. V. Gitermann, μν. ε. III, σέλ. 61).

---------------------------------------------------------------

Αυτό που γνωρίζουμε σήμερα ως «Ευρώπη», είναι μια πλανώμενη ιστορική και πολιτική αοριστολογία, η οποία προϋπόθεση της έχει ένα μόνο και καθόλου αυτονόητο δεδομένο: ότι οι εκτρωματικές «ισορροπίες» που επετεύχθησαν κάποτε (το 1854) στον μεσογειακό χώρο και δημιούργησαν - παγιούμενες μέσω αυτών - τους δύο παγκόσμιους πολέμους, θα διαρκέσουν επ'άπειρον. Η όλη πολιτική ύπαρξη της Ευρώπης, και της «Δύσεως» γενικότερα, στηρίζεται σε ένα και μόνο γεγονός: στην έκβαση του κριμαϊκού πολέμου.

Γεράσιμος Κακλαμάνης

---------------------------------------------------------------

Βλέπομε λοιπὸν ὅτι ὁ χῶρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου (καὶ κατ'ἐπέκταση τῆς Μέσης Ἀνατολῆς) δὲν εἶναι ἁπλῶς «στρατηγικῆς σημασίας», ὅπως ἐκτιμοῦν οἱ τρέχοντες εἰδικοί. Εἶναι ζωτικῆς σημασίας γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη, καὶ ἦταν ἀνέκαθεν τέτοιος. Τὸ πρόβλημα ἄρα σήμερα εἶναι, ἂν καὶ πώς μπορῆ νὰ ὀργανωθῆ αὐτὸς ὁ χῶρος, προκειμένου νὰ ἐκτέλεση τὸν ἴδιον αὐτὸ ρόλο του γιὰ τὸ μέλλον. Ἀλλὰ προϋπόθεση γιὰ ἕνα τέτοιο ἐρώτημα εἶναι προφανῶς ἡ ἓν γένει συνείδηση τῆς δυτικῆς Εὐρώπης ὡς πρὸς τὸν μεσογειακὸν χῶρο. Ἡ ἔννοια τῆς «στρατηγικῆς» σημασίας εἶναι διάφορη ἀπὸ τὴν τῆς «ζωτικῆς». «Στρατηγικὴ» σημαίνει ὅτι εἶναι ἴσως κάτι τώρα ἀπαραίτητο, αὔριο ὅμως μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι. «Ζωτικὴ» ἀντίθετα σημαίνει κάτι πού δὲν μπορεῖ νὰ πάψη νὰ εἶναι.

Καθ'ὅλη τὴν τρέχουσα χιλιετία, ἡ σχέση ἀπολαβῆς τῆς δυτικῆς Εὐρώπης ἀπὸ τὴν Μεσόγειο δὲν σταματάει καθόλου. Εἶναι ὅθεν ἐνδιαφέρον νὰ ξέρωμε ἂν αὐτὴ ἡ σχέση μπορεῖ νὰ συνεχισθῆ καὶ στὸ μέλλον ἤ μήπως, μέσα στὶς ἐκτιμήσεις τῶν στατιστικολόγων καὶ τῶν ἄλλων εἰδικῶν, εἶναι δυνατὸν νὰ ἀναμένωμε ὅτι θὰ μεταβληθῆ σὲ ἄνευ σημασίας χῶρο, ὅπως π.χ. καὶ ἡ κεντρικὴ Ἀφρικὴ γιὰ τὸ διεθνὲς ἐμπόριο πού εἴδαμε... Πρὸς τοῦτο βέβαια θὰ μᾶς ἔχρειαζετο μιὰ καθαρώτερη συνείδηση τῶν πραγμάτων, ἡ ὁποία ὅμως δυστυχῶς ἀκόμη δὲν ἔχει ἀρχίσει νὰ ἐμφανίζεται στὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης. Ἡ μέση κοινὴ συνείδηση συνεχίζει νὰ ὑφίσταται μέσα στὸ κλῖμα τῆς ἰδεολογικῆς σκοτοδίνης, πού ἐδημιούργησαν οἱ προηγούμενοι αἰῶνες ὡς πρὸς τὴν σχέση δυτικῆς Εὐρώπης καὶ Μεσογείου. Αὐτὰ τὰ πράγματα βέβαια δὲν εἶναι εὔκολο ν'ἀλλάξουν ἀπὸ μιὰ στιγμὴ στὴν ἄλλη, ἄλλα δὲν ὑπάρχουν ἀκόμη οὔτε κὰν οἱ ἐνδείξεις γιὰ κάτι τέτοιο. Πῶς μποροῦν νὰ ἀλλάξουν ἀπὸ μιὰ στιγμὴ στὴν ἄλλη οἱ ἀντιλήψεις, ὅταν ἡ λεγόμενη «Βυζαντινολογία» (Byzantinistik) λόγου χάριν, ἱδρύεται ὡς ἐπιστήμη, ἤ μᾶλλον ὡς ἔρευνα, γιὰ νὰ δείξη τὴν διαφορὰ Βυζαντίου καὶ ἀρχαίας Ἑλλάδος; Ὅτι συνεπῶς στοὺς χώρους τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου (ὅλου τοῦ χώρου τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τοῦ Ἰσλὰμ συμπεριλαμβανομένου) μπορεῖ νὰ ἐπεβίωσαν ὡς ὕπατες κοινωνικὲς πραγματοποιήσεις τὰ κυριώτερα νοήματα τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, αὐτὸ εἶναι ἑπόμενο νὰ ἀποτελῆ ἕναν ὕποπτο ἰσχυρισμὸ στὴν μέση κοινὴ συνείδηση τοῦ σημερινοῦ Εὐρωπαίου. Ἐξ οὗ ἀκριβῶς καὶ μόνο τὸ νόημα τῆς «στρατηγικῆς» σημασίας τοῦ μεσογειακοῦ χώρου ἤ τὸ ἀκαταμέτρητο σύνολο τῶν παρανοήσεων σχετικὰ μὲ τὶς ἱστορικὲς καὶ κοινωνικὲς καταστάσεις τῆς μεσογειακῆς Ἀνατολῆς, πού συναντᾶ κανεὶς ὁλοένα σήμερα σὲ διάφορα κείμενα. Νὰ φέρναμε συγκεκριμένα παραδείγματα, θὰ ἔσημαινε ὅτι ἐπιδιώκομε τὴν παρουσίαση ἐδῶ κάποιας φιλολογικῆς συλλογῆς...

Δυστυχῶς ἡ δυτικὴ Εὐρώπη παραμένει δέσμια τῶν ἰδεολογικῶν της προλήψεων, πράγμα πού ἐλάχιστα συντελεῖ γιὰ μιὰ νέα πολιτικὴ ὀργάνωση τοῦ κόσμου. Βασικὰ ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἔχει πρὸ πολλοῦ περιθωριοποιηθῆ ἰδεολογικὰ μέσα στὶς ἀνακατατάξεις τοῦ συγχρόνου κόσμου καὶ ἰδιαίτερα ὡς πρὸς τὴν σχέση της μὲ τὸν μεσογειακὸ χῶρο. Ἡ πιὸ τρέχουσα ἀπόδειξη εἶναι τὸ ἀναφερθὲν φὶλμ τοῦ κ. Greenaway. Ἕνα φὶλμ πού θὰ ἔπρεπε νὰ πάρη ὅλα σχεδὸν τὰ Oscar καὶ νὰ συζητῆται ἐπὶ μῆνες καὶ μῆνες γιὰ τὴν ἀπόκτηση μίας ἄλλης συνείδησης μὲ τὸ μεσογειακὸ παρελθὸν τῆς Εὐρώπης, πέρασε σχεδὸν ἀπαρατήρητο, οἱ εἰσπράξεις του ἀπετέλεσαν μίαν πλήρη ἀποτυχία καὶ οἱ κριτικοὶ στὰ πιὸ ἔγκριτα ἔντυπα, μὴ διαθέτοντας ἄλλην αἴσθηση τῶν πραγμάτων, ἀρκέσθηκαν νὰ ἐξυμνήσουν τὴν τεχνολογικὴ τελειότητα τῶν μηχανῶν πού γύρισε ὁ κ. Greenaway τὴν ταινία του!... Δὲν ὑπάρχει ἡ συνείδηση καὶ γι'αὐτὸ πλεονάζουν οἱ θεωρίες... Ἀλλὰ σ'αὐτὴν τὴν κατάσταση - πρέπει νὰ ὁμολογήσωμε δὲν συνετέλεσε λίγο ὁ Καθολικισμὸς μὲ τὴν μεσογειακὴ πολιτικὴ του κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες καὶ τὸ τεῖχος πού ἐπέβαλε στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων ἰδεολογικά. Ἀκόμη καὶ σήμερα υἱοθετεῖ ἡ σχετικὴ φιλολογία τὴν ἀντίληψη περί... «σπαθιοῦ» γιὰ τὸ Ἰσλάμ, πού «δὲν ὑποχρεώνει τὸν καθέκαστον πιστό, ἄλλα ὄχι καὶ τὸ Ἰσλὰμ σὰν σύνολο, ἒφ'ὅσον θὰ μποροῦσε νὰ τὸ κάνη...» (βλ. μν. ἒ ἀρθρ. «Ἰσλάμ»). Μὰ αὐτὴ ἀκριβῶς εἶναι καὶ ἡ ἰδεολογία τοῦ «λιμπεραλισμοῦ» πού γιὰ νὰ «ἀντιμετωπισθῆ» προτείνει τὸν ἐγκαινιασμὸ τῶν ἄνευ τέλους τοπικῶν πολέμων... Αἴρονται ὅμως μ'αὐτὲς τὶς «εὔκολες» στρατηγικὲς τὰ εὐρωπαϊκὰ σχίσματα καὶ προωθεῖται κάποιος Οἰκουμενισμός; Τὴν ἐσωτερικὴ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλὰμ - πού εὐτυχῶς τὸ συμβολικὸ ὑπόλειμμα της ἔχομε ἀκόμη στὴν Κων/πολη καὶ τὰ πολὺ γόνιμα ἱστορικὰ ἀποτελέσματα της ἐπί του χάρτη - ὁ Καθολικισμός, ἤ μᾶλλον ὁ δυτικὸς Χριστιανισμὸς γενικώτερα, δὲν θέλησε νὰ καταλάβη. Ἐνδεικτικὴ εἶναι ἡ πενιχρότατη φιλολογία. Ἀκόμη δηλαδὴ τὰ πράγματα βρίσκονται στὸ ἐπίπεδο «ἑνωτικῶν» καὶ «ἀνθενωτικῶν». Ἐκεῖ ἔχουν σταματήσει οἱ ἱστορικὲς κατανοήσεις...

Τὸ ἐκπληκτικὸ στὴν ἱστορία γεγονός, ὅτι ἡ ἀνατολικὴ Ἐκκλησία μὲ τὸν ἕνα τρόπο ἤ τὸν ἄλλο κατάφερε νὰ κράτηση τὴν ἑνότητα τοῦ ἀνατολικομεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ ἐπὶ 2.000 χρόνια σχεδόν, καὶ ὅτι μέσα ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἑνότητα ἐξεπήγασε ἡ Βενετία, ἐπῆλθε ἡ Ἀναγέννηση γιὰ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη καὶ ἡ βιομηχανικὴ ἀνάπτυξή της μὲ τὰ μαζεμένα κεφάλαια πού προείπαμε, εἶναι γεγονότα ὁλικῶς ἀνύπαρκτα στὴν σημερινὴ γενικὴ συνείδηση.

Ἀλλὰ δὲν χρειάζονται αὐτὲς οἱ συνειδητοποιήσεις γιὰ μιὰ «νέα τάξη» τοῦ κόσμου; Δὲν μᾶς χρειάζεται λίγο περισσότερο ἰδεολογικὸ θάρρος; Μὲ τὸ ἀκαθορίστου περιεχομένου ἐφεύρημα «Εὐρώπη», εἶναι φυσικὸ τὰ πράγματα νὰ μὴν ἐξικνοῦνται παραπέρα ἀπὸ τὸν... Ἰωάννη Παλαιολόγο καὶ νὰ παραγνωρίζεται ἡ ὄντως βαθύτατη πανευρωπαϊκὴ συνείδηση τῶν «ἀνθενωτικῶν», οἱ ὁποῖοι ἐργάσθηκαν μὲ ἱστορικὸ αἰσθητήριο τὴν ἑνότητα τοῦ μεσογειακοῦ ὀργανισμοῦ, ὥστε ἀκριβῶς νὰ ἔχη σήμερα ἡ Εὐρώπη τὶς (ἐπὶ τοῦ παρόντος δυνάμει) προϋποθέσεις γιὰ μιὰ ἱστορικὴ ἑνότητα τοῦ μέλλοντος. Πολὺ πιθανὸν νὰ χρειασθῆ καὶ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ, ἂν ὄχι νὰ τὸν ξεκρεμάσουμε ἀπὸ τὴν χορεία τῶν ἁγίων, ὁπωσδήποτε νὰ κρεμάσωμε τὸ πορτραῖτο του μεταξὺ τῶν μεγαλυτέρων τῆς ἱστορίας πολιτικῶν... Τονίζεται ἡ «ἕνωση», ἄλλα τί θὰ γινόταν μ'αὐτὴ τὸ χρησιμώτερο ἀπ'αὐτὸ πού ἔγινε μὲ τὴν «μὴ ἕνωση»; Δυνατὴ βέβαια ἡ «ἕνωση» πρακτικὰ καὶ θεωρητικὰ δὲν ἦταν, κάποιες νέες κατανοήσεις ὅμως τῶν πραγμάτων μᾶς χρειάζονται. Δυστυχῶς, παρὰ τὸ μυθολόγημα τῆς «Εὐρώπης» καὶ τῆς «Δύσεως», ὁ χριστιανικὸς τουλάχιστον κόσμος τῆς Ἀνατολῆς δὲν νομίζομε νὰ ἔπαψε ποτὲ νὰ αἰσθάνεται Εὐρώπη καὶ ἔτσι νὰ φέρεται. Πιθανὸν εἶναι ὁ ὁρισμὸς τῆς Εὐρώπης πού μᾶς λείπει. Ὅταν ὁ Ἰωάννης Βατάτζης πολεμάη τοὺς Λατίνους στὴν Κων/πολη, ἀλλά παντρεύεται τὴν Μαρκεζίνα (σὲ μιὰ τόσο κρίσιμη ἐποχὴ καὶ μὲ δεδομένον τὸν ρόλο τῆς «Gesinnungsethik» στοὺς χώρους αὐτούς), εἶναι γιατί ἐνεργεῖ μὲ μιὰ πιὸ σύνθετη συνείδηση Εὐρωπαίου, ἀπὸ ὅσο ὑπονοοῦν οἱ ἰδεολογικοὶ μονόδρομοι τῆς σήμερον...

Δυστυχῶς, ἡ βαθύτατη συνείδηση τῶν «Ἀνατολικοευρωπαίων» εἶναι μία καὶ μόνη: ὅτι αὐτοὶ πάντα ἀγωνίζονταν νὰ κρατήσουν μίαν ἑνότητα τοῦ χώρου τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ἡ ὁποία πάντα ἐκαταλύετο ἀπὸ τὴν δυτική. Αὐτὸ τελικῶς εἶναι τὸ «ἱστορικὸ νόημα» τοῦ «φακιολίου» τοῦ Λουκᾶ Νοταρᾶ...

Οἱ «ἐπιβαρύνσεις» αὐτὲς δὲν ἔπαψαν νὰ ὑπάρχουν στὴν γενικὴ συνείδηση - ἀκόμη μέχρι πρόσφατα μὲ τὴν περίπτωση Κροατῶν καὶ Σέρβων στὸν πόλεμο -, πράγμα πού δὲν διευκολύνει τὴν γενικώτερη πολιτική. Σήμερα ἡ πολιτική, πλανητικῆς ὑποδομῆς, διεξάγεται μὲ σχεδιασμοὺς τοῦ μέλλοντος καὶ ὄχι μὲ «ἱστορικὰ δίκαια» τοῦ παρελθόντος. Αὐτὰ τὰ «δίκαια» ἔχουν ἄλλο περιεχόμενο στὴν συνείδηση τῶν χριστιανῶν τῆς ἀνατολικῆς Εὐρώπης, ἤγουν τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἐπιβαρύνουν τὴν πολιτική. Εἶναι πολὺ πιθανὸ ὅτι Ὀρθοδοξία καὶ Καθολικισμὸς μπορεῖ νὰ μὴν ἔχουν διαφορὲς ὡς Ὁμολογίες - σὲ τοῦτο ἄλλωστε συντελεῖ καὶ τὸ ἐπιπόλαιον του θρησκευτικοῦ αἰσθήματος ἀνὰ τὰ βόρεια παράλια της Μεσογείου...-, εἶναι ὅμως οἱ ἱστορικὲς κατανοήσεις τῆς κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς πού ἔχουν σημασία. Καὶ αὐτὲς εἶναι ἰσχυρῶς διαφέρουσες...

Θὰ ἦταν βέβαια πράγμα παράταιρο καὶ διεστραμμένο, ἂν ἡ σχέση τοῦ Καθολικισμοῦ μὲ τὴν Μεσόγειο ἐσταματοῦσε στὸ Πρίντεζι. Ὁ Καθολικισμὸς ἔχει φυσικὰ δικαιώματα ἐπί τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου, γιατί ἔσωσε τὴν κοινωνική της φιλοσοφία σὲ ἐξόχως κρίσιμες στιγμὲς τῆς ἱστορίας. Ἡ μία ἦταν μὲ τὶς εἰκονομαχίες (ἡ Εἰρήνη ἡ Ἀθηναία μποροῦμε μᾶλλον νὰ ποῦμε πώς ἦταν μιὰ ὑπόθεση τοῦ Πάπα) καὶ ἡ ἄλλη μὲ τὴν πολὺ κρίσιμη πολιτικὴ τοῦ Βενετοῦ Κυρίλλου Λουκάρεως (πού ἐπίσης μποροῦμε νὰ ποῦμε πώς τὸν σκότωσαν οἱ ἰησουίτες). Ἂν στὴν ἱστορικῶς δεδομένη «ἀναρχία» τῆς Ἀνατολῆς μποροῦσαν νὰ δράσουν οἱ ἰδέες τοῦ Λούκαρη, τότε κανεὶς δὲν ξέρει ποιὰ θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι σήμερα ἡ ὀρθόδοξη κατάσταση τῆς Ἀνατολῆς... Πέραν λοιπὸν ἀπὸ τὶς ἐκκλησιαστικὲς διχογνωμίες, ὁ μεσογειακὸς Χριστιανισμὸς χρωστάει ἀρκετὰ πράγματα στὸ Βατικανό... Εἶναι καλὸ συνεπῶς νὰ ὑπάρχουν καθολικοὶ στοὺς χώρους τῆς Ὀρθοδοξίας (ὄχι ὅμως κατ'ἀνάγκην καὶ οὐνίτες) καὶ ἐξ ἴσου καλὸ θὰ ἦταν ἂν ὑπῆρχαν καὶ ὀρθόδοξοι στοὺς χώρους τοῦ Καθολικισμοῦ. Ὑπάρχουν ὅμως οἱ τελευταῖοι αὐτοί;...

---------------------------------------------------------------

Στον χώρο της δυτικής Ευρώπης παρατηρείται ένα παράξενο όσο και μοναδικό φαινόμενο: Εάν κοιτάξει κανείς σε άλλα μέρη (στα Βαλκάνια, την Ρωσία, την Μέση Ανατολή, Ινδία, Ινδονησία κλπ) βλέπει ότι όπου υπήρξε κοινή ιστορία, εκεί υπάρχει και μια σύμμιξη των θρησκειών. Στα Βαλκάνια Χριστιανισμός και Ισλάμ, στην Μέση Ανατολή Ισλάμ και Χριστιανισμός κ.ο.κ. Στον ευρωπαϊκό χώρο υποτίθεται ότι Ορθοδοξία και Καθολικισμός έχουν μια κοινή θρησκευτική ιστορία από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δυστυχώς, όμως, ενώ βλέπει κανείς καθολικούς στον χώρο του ανατολικού Χριστιανισμού, δεν υπάρχει ούτε ένας γηγενής ορθόδοξος στον χώρο της Δύσης.Ούτε ένας γηγενής γερμανός ορθόδοξος, ούτε ένας γάλλος, ούτε ένας ολλανδός ή άγγλος. Και ούτε ένας μωαμεθανός βέβαια (εννοείται φυσικά από την εποχή του Χριστού και του Μωάμεθ και όχι ελέυθερες προαιρέσεις ατόμων). Πως είναι δυνατόν να εξηγηθεί αυτό το παράξενο φαινόμενο;

Γεράσιμος Κακλαμάνης

---------------------------------------------------------------

Τὸ Ἰσλὰμ μὲ τὴν Ὀρθοδοξία περισσότερους δεσμοὺς ἀνέπτυξε γεωγραφικὰ ἂπ'ὅτι ὁ Καθολικισμὸς μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Καὶ γιὰ κάποια ἔσχατα ὑπολείμματα μίας φυσικῆς τάξης πραγμάτων, ὅπως τὰ Ἑπτάνησα π.χ. καὶ οἱ Κυκλάδες, τὸ μόνο πού ἔχει ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση εἶναι κονδύλια γιὰ τὴν «ἀνάπτυξη». Ἀλλὰ ποιὰ «ἀνάπτυξη» ὅταν ἡ Ἑλλάδα εἶναι «μέλος» καὶ τὰ κονδύλια περνᾶνε ἀπὸ τὸ ΥΠΕΧΩΔΕ καὶ τὸ Γενικὸ Ἐπιτελεῖο Ναυτικοῦ; Ξέρουν οἱ «ἐπιτελάρχες» τὶς λεπτομέρειες τῆς βενετικῆς ἀρχιτεκτονικῆς καὶ πολεοδομίας γιὰ νὰ «σώσουν τὸ περιβάλλον»; Οὔτε λοιπὸν καὶ μὲ τὶς «βοήθειες ἀναπτύξεως» τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης παύουν ὤρισμενα μέρη νὰ ἔχουν ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο τὴν σημασία τοῦ μουσειακοῦ ὑλικοῦ. Πρόκειται γιὰ τὴν περὶ «Εὐρώπης» συνείδηση τοῦ «λιμπεραλισμοῦ»...

Ἡ Βενετία ἀκόμη καὶ σήμερα συνεχίζει νὰ ἔχη σχέση μὲ τὴν Κων/πολη, ἐπειδὴ συνεχίζει καὶ ὁ τάφος τοῦ Δάνδολου νὰ εἶναι στὴν Ἁγία Σοφία. Ἡ Ἀγγλία ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ ἔχη σχέση μὲ τὰ Ἑπτάνησα, γιατί ὁ τάφος τοῦ πρώτου ναυάρχου τοῦ μεσογειακοῦ στόλου μὲ τὴν ἐπιγραφὴ σαρκοφάγο σὲ τρεῖς γλῶσσες πού βρισκόταν ἀπὸ τὸ 1815 στὸ κάστρο τῆς Λευκάδος, τὰ δυὸ τελευταία χρόνια ἐξαφανίσθηκε τμηματικῶς, δηλαδὴ ἐπιχειρησιακῶς... Ἀλλὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀπόκτηση συναίσθηση τῆς ἱστορικῆς λειτουργίας - ἄρα καὶ μιὰ αἴσθηση τοῦ ἱστορικοῦ μέλλοντος - μὲ τὴν μουσειακὴ γνώση; Τὸ ἐρώτημα ὡς ποιὸν βαθμὸ τὸ μουσεῖο σώζει καὶ τί σώζει καὶ ὡς ποιὸν βαθμὸ καταστρέφει καὶ τί καταστρέφει, εἶναι ἀκριβῶς ταυτόσημο μὲ τὸ τί σώζει καὶ τί καταστρέφει ἡ ἴδια ἡ «πρόοδος» καὶ ἡ «ἀνάπτυξη»...

Στὸ σημεῖο τοῦτο πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι δὲν ἀξιολογεῖ κανεὶς ἀναγκαστικὰ προθέσεις ἀποτιμώντας τὰ πράγματα. Σὲ πολλὰ ἀπ'αὐτὰ πολὺ πιθανὸ οἱ προθέσεις νὰ μὴν ὑπῆρξαν ἀντίστοιχές τους. Ἐφανερώθη ὅμως ὅτι ὁ κόσμος εὐρίσκετο σὲ πολὺ μεγαλύτερο χάος ἀπὸ αὐτὸ πού ἄφηνε ἡ ἰδεολογία τῆς ψυχροπολεμικῆς «τάξης» νὰ ὑπονοηθῆ, καὶ ἀσφαλῶς τοῦτο τὸ χάος σὲ κάποιο πολὺ μεγαλύτερο χάος ἰδεῶν θὰ πρέπει νὰ ὀφείλεται. Παρὰ τὶς αἰσιοδοξίες τῶν ἀφοπλισμῶν, μιὰ βαθειὰ ἀνησυχία δὲν παύει νὰ ὑφέρπη στὴν γενικὴ συνείδηση. Ἀκόμη καὶ στὴν περίπτωση πού ἐπιδιώκει κανεὶς τὸ χάος, μπορεῖ νὰ τὸ ἐπιδιώκει σὲ τέτοιον βαθμὸ ὥστε νὰ στρέφεται κάποτε ἐναντίον του;

Βέβαια τὸ χάος στὸν «λιμπεραλισμὸ» εἶναι ἐγγενὴς προϋπόθεση, γιατί εἶναι ἐγγενὴς συνθήκη του ἡ κρίση. Ὁ «φιλελευθερισμὸς» χωρὶς χάος καὶ κρίση δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξη, στὴν δὲ βαθύτερη σημασία της ἡ ἔννοια τῆς «ἀοράτου χειρὸς» εἶναι ἀκριβῶς ἐκείνη τῆς ἀποσοβούσης περιστασιακὰ τὴν κρίση καὶ κατ'ἐμπειρίαν. Ὁ κεϋνσιανισμὸς ἐκφράζει τὴν σημασία τοῦ πράγματος στὴν οἰκονομία, ἀλλά ἡ οἰκονομία εἶναι ἁπλῶς μιὰ λεπτομέρεια τοῦ ὅλου. Ἡ ἔννοια τῆς «προόδου» στὸν λιμπεραλισμὸ συνίσταται ἀκριβῶς στὴν συνείδησή τοῦ ὅτι κάποτε θὰ ἔρθη ἡ κρίση, δηλαδὴ τὸ ἀλόγιστο ἔξοδο σὲ ἀνθρώπους, μόχθο καὶ ἀγαθά, καὶ θὰ τά... ξαναφτειάξη! Τὸ μόνο πού δὲν μποροῦσε νὰ πρόκυψη στὴν παλαιὰ φιλοσοφία τοῦ λιμπεραλισμοῦ ἦταν ὅτι τὸ ἔξω ἀπὸ αὐτὸν χάος θὰ μποροῦσε νὰ τὸν ἐμποδίση στὴν ἀνακύκληση τῶν κρίσεών του, δηλαδὴ στὸν τρόπο ὑπάρξεώς του. Καὶ αὐτὸ βέβαια ὄχι τυχαία, διότι μέσα στὴν «φιλοσοφία» αὐτή, πού τὴν ἐξησφάλιζαν «πρὸς τὰ ἔξω» οἱ στρατοί, ἐχάθηκε κάθε συνείδηση ἱστορικότητας καὶ ὁ λιμπεραλισμὸς ἔμεινε νὰ ὕπαρχη μόνος του στὸν κόσμο! Ἡ αὐτοσυνείδηση του δηλαδὴ ὑπῆρξε τέτοια, ὥστε νὰ μὴν ὕπαρχη κόσμος ἔξω ἀπ'αὐτόν. Τὸ πιὸ χαρακτηριστικὸ στὴν «πολιτικὴ» τῶν «μεγάλων δυνάμεων» τοῦ παρελθόντος εἶναι ἀκριβῶς ἡ πλήρης ἔλλειψη καὶ τῆς παραμικρῆς ἰδέας ἱστορικοῦ δεσμοῦ, ἡ μόνιμη ἐπιδίωξη τῆς ὁριστικῆς καταστροφῆς. Ἡ ἔννοια τοῦ ἐρειπίου - ἡ ἀπαραίτητη ὅπως εἴπαμε γιὰ τὴν ἀπομύζηση τοῦ χρήματος - μεταβάλλεται σὲ ἀπόλυτη ἐπιδίωξη. Οὔτε κάν ἡ παραμικρὴ ὑπόνοια μέσα σ'αὐτή, ὅτι μπορεῖ νὰ ὑπάρξη κάποιο ἱστορικὸ μέλλον γιὰ τὸ ὁποῖον τὸ ὑπάρχον θὰ μποροῦσε νὰ κρατηθῆ σὰν ρεζέρβα. Ἡ τακτικὴ τῶν «ἀνακαλύψεων» ἐφαρμόσθηκε ἀκριβῶς μὲ τὴν ἴδια συνέπεια καὶ σὲ χώρους πού ἀποτελοῦσαν τὴν ἱστορικὴ προϋπόθεση τῆς «Εὐρώπης», δηλαδὴ ἐκείνους τῆς Μεσογείου. Γι'αὐτὸ ἀκριβῶς βλέπει κανεὶς ὁλοένα ἡ σχέση δυτικῆς Εὐρώπης καὶ Μεσογείου νὰ εἶναι σχέση ἐννοιῶν τεχνολογικῆς πολιτικῆς («στρατηγικῆς σημασίας») καὶ μέχρι σήμερα νὰ μὴν ὑπάρχη καμμία ἀπολύτως ἀνάλυση τῶν καταστάσεων τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου. Ὑπάρχουν μόνο ἀναμασήματα καὶ «ἀναγκαιότητες». Ὑπάρχει μήπως στὴν κοινὴ συνείδηση ἡ ἱστορικὴ ἐπίγνωση περὶ τῶν λόγων πού ἔβαλαν στὸ παρελθὸν τὸ Καραμπὰχ στὸ Ἀζερμπαϊτζάν, τὸ Ναχιτσεβάν στὴν Ἀρμενία καὶ χώρισαν θρησκευτικά τούς Γεωργιανούς; Οἱ λόγοι αὐτοὶ ὑπάρχουν ἀκόμη στὴν περιοχὴ τοῦ Καυκάσου μεταξὺ Τουρκίας καὶ Ἰράν. Καὶ θὰ συνεχίσουν καὶ στὸ μέλλον νὰ ὑπάρχουν, διότι δὲν προέκυψαν ὡς ἀποτελέσματα «πολιτικῶν λογαριασμῶν» ἄλλα ὡς δημιουργήματα τῆς ἱστορίας πρὶν ἀπ'τὴν Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ἀκόμη. Κατὰ τὰ ἄλλα, εἶναι πολὺ εὔκολο νὰ λέμε ὅτι ὁ Στάλιν κατεπάτησε τὰ «ἀνθρώπινα δικαιώματα» μὲ τὶς μειονότητες. Δίκαιο ὅμως εἶναι νὰ ἰδοῦμε καὶ ποιὰ εἶναι τὰ δικά μας «μέσα», οἱ «δυνατότητές» μας νὰ τὰ ἀποκαταστήσωμε - ἐξαιρουμένων βέβαια τῶν βομβαρδιστικῶν γιὰ λόγους «ἀσφαλείας»...

Πρέπει ὅμως νὰ ποῦμε ὅτι σ'αὐτὴ τὴν ἔλλειψη μεσογειακῆς συνειδήσεως τῆς δυτικῆς Εὐρώπης, δὲν συνετέλεσε λίγο ὁ Καθολικισμὸς κατὰ τοὺς δυὸ τελευταίους αἰῶνες. Δὲν διετήρησε δηλαδή τὴν Μεσόγειο στὴν συνείδηση τῶν ἀνθρώπων ὡς ἱστορικὴ σχέση, ἀλλὰ ὡς «χῶρο»... ἀρχαιολογικό. Ἔτσι δηλαδὴ ὅπως τὸν προσέφερε στὸν κόσμο καὶ ἡ περὶ Μεσογείου «ἐπιστήμη» τὸν ἴδιον αὐτὸν καιρό. Ἀπὸ τὴν σχετικὴ φιλολογία εἶναι σὲ μέγιστο βαθμὸ ἐπηρεασμένα τὰ θρησκευτικὰ κείμενα...

Ὁ ἱδρυτὴς τῆς περί... Μεσογείου ἐπιστήμης στὰ νεώτερα χρόνια εἶναι ὁ Μέγας Ναπολέων. Πρὸ τοῦ Ναπολέοντος, ἡ Γαλλία εἶχε ἱστορικὴ σχέση μὲ τὴν Μεσόγειο καὶ δὲν συνετέλεσε λίγο - στὴν διατήρηση τῆς ἱστορικῆς δομῆς ὁλόκληρου τοῦ μεσογειακοῦ χώρου καὶ ὑπὸ τὴν ὀθωμανικὴ κυριαρχία - τὸ γεγονός, ὅτι ἡ πολιτικὴ τοῦ Βατικανοῦ φορέα εἶχε τὴν γαλλικὴ πολιτικὴ στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Μὲ τὸν Ναπολέοντα ὅμως τὰ πράγματα ἐλαφρῶς ἀλλάζουν. Ὃ Ναπολέοντας εἶναι ὁ πρῶτος μονάρχης πού ἐπανδρώνει τὶς ἐκστρατεῖες του μὲ εἰδικοὺς «μεσογειολόγους». Οἱ Ἄγγλοι, ἀρκούμενοι συνήθως στὸ σύστημα τῆς «indirect rule», δὲν πολυασχολοῦνται μὲ τά... ἐσωτερικὰ (στὰ νεώτερα μάλιστα χρόνια τούς ἀρκοῦσε μόνο τὸ Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν ἀπὸ κάθε χώρα...), ἡ Γαλλία ὅμως θὰ δώση ἰδιαίτερη βαρύτητα στὴν μελέτη τῶν ἐσωτερικῶν δομῶν. Ὁ Ναπολέων στὴν ἐκστρατεία του τῆς Αἰγύπτου παίρνει μαζί του σωρεία ἐπιστημόνων γιὰ νὰ μελετήσουν τὸν... πολιτισμό. Κλασσικὸ εἶναι τὸ παράγγελμα του πρὶν ἀπὸ κάθε μάχη: «οἱ σοφοὶ καὶ τὰ γαϊδούρια στὴν μέση». Στὶς ἐργασίες τῶν Γάλλων ἡ ἐπιστήμη θὰ ἴδη τεράστιες προόδους καὶ ὁ θεσμὸς τῶν «ἀρχαιολογικῶν ἑταιρειῶν» θὰ γενικευθῆ γιὰ ὅλα τὰ εὐρωπαϊκὰ κράτη, μόνο ὅμως πού οἱ ἐργασίες αὐτὲς δὲν παύουν νὰ ἔχουν τὴν σκοπιμότητα τῆς ἀρχικῆς των δημιουργίας. Ἀπὸ τὸ 1830 καὶ μετά, μὲ τὴν κατάληψη τῆς Ἀλγερίας καὶ τοῦ Μαρόκου, ὁ ρόλος τῆς διανόησης καὶ τῶν στρατιωτικῶν γίνεται σχεδὸν ταυτόσημος. Κάθε φορά πού στὶς χῶρες αὐτὲς θὰ ξεσπάση κι'ἕνα κίνημα κατὰ τῆς γαλλικῆς κυριαρχίας, ἀμέσως θὰ ἰδοῦν τὸ φῶς μελέτες γιὰ τὸν «πολιτισμό», τῶν ὁποίων σκοπὸς εἶναι νὰ χρησιμεύσουν σὰν ἐργαλεῖα στὶς διοικήσεις τῶν ἀποστολῶν. Στὴν Ταγγέρη θὰ ἱδρυθῆ ὁλόκληρος ἐπὶ τούτου ὀργανισμός, ἡ «Mission scientifique au Maroc», μὲ τεράστια μέσα οἰκονομικὰ καὶ ἄλλα, ἀπὸ τὴν ὁποίαν θὰ προκύψουν ὄντως ἔργα ὑψηλῆς ἐπιστημονικῆς ἀξίας - π.χ. τοῦ Ε. Doutte - πού θὰ ἀποτελέσουν μάλιστα ἀργότερα τὸ ὑλικὸ ὁλόκληρης κοινωνιολογικῆς σχολῆς στὴν Εὐρώπη, τοῦ Ε.Durkheim. Ἀνάλογες εἶναι καὶ οἱ «φιλολογικὲς δραστηριότητες» τῶν θρησκευτικῶν ἀποστολῶν στοὺς ἴδιους χώρους, μὲ τὰ δικά τους ἔντυπα. Ἡ στάθμη τους εἶναι ἐπίσης ὑψηλὴ ἄλλα καί... τὸ μῆκος κύματος τὸ ἴδιο (λ.χ. τὴν τελευταία φορὰ πού μιλάει τὸ Βατικανὸ γιὰ Ἑπτάνησα εἶναι γύρω στὸ 1840, σὲ κάποια ἔντυπά του, ὅπου διαμαρτύρεται γιὰ τὴν θρησκευτικὴ πολιτικὴ τῶν Ἀγγλων ἐκεῖ. Σήμερα ἡ λέξη «Ἑπτάνησα» δὲν ὑπάρχει σὲ κανένα λεξικό...).

Κατὰ πόσον τώρα οἱ ἐπιστημονικὲς αὐτὲς δραστηριότητες συνετέλεσαν σὲ μιὰ πραγματικὴ ἀλληλοκατανόηση τῶν μεσογειακῶν κόσμων, εἶναι δύσκολο νὰ ἀποφανθῆ κανείς. Οἱ ἄραβες πάντως ἀνατολιστές, ἐνῶ ἐγκωμιάζουν τὴν ὑψηλὴ ἐπιστημονικὴ στάθμη τῶν ἐργασιῶν αὐτῶν, ἐπιμένουν νὰ ἰσχυρίζωνται ὅτι δὲν ἀποδίδουν τὸ ἐσωτερικὸ πνεῦμα τοῦ πολιτισμοῦ των καὶ μερικοὶ μάλιστα τὴν ἐπιλεγόμενη «Orientalistik» τὴν χαρακτηρίζουν καθαρὰ ὡς ἰμπεριαλιστικὸ ἐργαλεῖο... Εἶναι συνεπῶς πιθανὸ ὅτι χρειάζεται νὰ ἐγκύψωμε ἀκόμη μιὰ φορὰ στὰ πράγματα μὲ βάση τὰ τρέχοντα δεδομένα. Γιατί ἔχομε ἀναμφισβήτητα μίαν ἀπέραντη φιλολογία γιὰ τὰ βιβλία τοῦ Πλάτωνα. Ἄν ἔχωμε καὶ τὴν φιλοσοφία του καὶ τοὺς σκοπούς της, εἶναι ἕνα ἐρώτημα διαφορετικό.

Ὁπωσδήποτε πάντως τὰ μεσογειακὰ προβλήματα σήμερα δὲν λύνονται μὲ βάση τὰ «ἱστορικὰ δίκαια» ἀπὸ «ἀναλύσεις» τοῦ παρελθόντος. Αὐτὰ ἁπλῶς παραπέμπουν σὲ «ἰσοζύγια» τοῦ παρελθόντος καὶ ἐμποδίζουν τὶς φυσιολογικὲς σχέσεις γειτονίας τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν (λ.χ. Ἰταλίας, Γερμανίας) μὲ τὴν ἐπιλεγομένην «νοτιοανατολικὴ Εὐρώπη». Ἄλλου εἴδους σχέσεις δὲν εἶναι σήμερα δυνατές, διότι ὁ χῶρος τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου ἔχει ἤδη διεθνοποιηθῆ πρὸ πολλοῦ. Ἡ ἐπαναλειτουργία του ἀπαιτεῖ ἀποκατάσταση ὀργανικῶν σχέσεων τῆς ἴδιας του ἐσωτερικῆς προϊστορίας. Ὑπάρχουν φυσικὰ ὡρισμένες ὑποχρεώσεις τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας ὡς πρὸς τὴν ἀποκατάσταση τῶν θρησκευτικῶν δεσμῶν τῆς Μεσογείου πού ὁ καπιταλισμὸς μετέβαλε σὲ «σύνορα κρατῶν», ὅπως π.χ. ἡ ἐπισκευὴ μερικῶν ἐκκλησιῶν πού γκρέμισαν οἱ σεισμοὶ στὰ Ἑπτάνησα καὶ ἴσως στὶς Κυκλάδες, ἄλλα ἡ ἓν γένει πολιτικὴ πού εἶναι σήμερα νοητὴ γιὰ τὸν χῶρο εἶναι ἀκριβῶς ἡ πολιτικὴ τῆς Βενετίας: ἐνίσχυση τοῦ ὑπάρχοντος ὡς τέτοιου καὶ μέσα στοὺς ἱστορικοὺς τρόπους λειτουργίας του.

Κατὰ πάσαν πιθανότητα, μιὰ πολιτικὴ γιὰ τὴν μεσογειακὴ περιοχὴ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἄλλη ἀπὸ ἐκείνην τῆς ἐπανασύστασης τῆς ἀρχαίας Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Σήμερα ἡ Δύση εἶναι περισσότερη ἀπὸ ἐκείνην τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ἄλλα τὸ πρόβλημα τῆς ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας παραμένει αὐτὸ πού ἦταν πάντα: ἡ διπολικότητα μεταξὺ Αἰγαίου (ἄρα καὶ Μαύρης Θαλάσσης) καὶ Περσίας.

Μόνο ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἔλυσε αὐτὸ τὸ λεπτεπίλεπτο πρόβλημα καὶ συνεπῶς κάθε ἰδέα «ἐπανασυστάσεως» τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας πρέπει νὰ ξεκινάη ἀπὸ τὸ δεδομένο τοῦτο. Τὰ πράγματα ὑπάρχουν πάντα δυνάμει πρὸς ἐπαναλειτουργία, εἶναι ὅμως τόσα τὰ φρικαλέα προβλήματα πού ἐκόμισε ἡ εὐρωπαϊκὴ πολιτικὴ στὸν μεσογειακὸ χῶρο, μὲ τὸ τέλος τῆς «ἀπομύζησης» κατὰ τὸν περασμένο αἰώνα, ὥστε κάθε «ἐπιδιόρθωση» τους σήμερα ἀπαιτεῖ πολὺ περισσότερον κόπο ἀπὸ αὐτὸν πού καταβάλλουν οἱ (τελείως ἀκατάλληλοι) «διεθνεῖς ὀργανισμοὶ» καὶ μεγαλύτερην ἐνεργητικότητα ἀπὸ αὐτὴν πού ἐπιτρέπουν τὰ ἄλλα διεθνῆ προβλήματα τῶν καιρῶν μας. Ὅπως εἴπαμε, ἡ νεώτερη ἱστορία τῆς Μεσογείου ἀρχίζει μὲ τὸν Ναπολέοντα καὶ τελειώνει μὲ τὸ Κουρδικό, ἀφοῦ ἐν τῷ μεταξὺ συντελέστηκε καὶ ἡ πλήρης γενοκτονία τοῦ ἑλληνισμοῦ, μὲ τὸν ὁποῖον ἡ δυτικὴ Εὐρώπη «ἐσυνδεόταν» ἰδιαίτερα... Ἀλλὰ ὄχι μόνο ὁ ἑλληνισμός. Ἐπίσης οἱ Ἀρμένιοι καὶ ὅσες πιθανὲς μειονότητες ἔτυχαινε νὰ ἔχουν κάποιαν εἴδικωτερη ἱστορικὴ σχέση μὲ τὴν δυτικὴ Εὐρώπη, εἶναι αὐτὲς πού ἐβίωσαν τὶς μεγαλύτερες γενοκτονικὲς καταστάσεις στὴν νεώτερη ἱστορία καὶ ἡ σημασία τους γιὰ τὴν μεσογειακὴ περιοχὴ ἐμηδενίσθη σχεδὸν τελείως. Καθόλου ὅμως τυχαῖα, ὅπως μᾶς διευκρινίζει ὁ Braudel. (Βλ. ἐπίσης καὶ Ε. Banse, Das Orientbuch, Strassburg 1914). Διότι ὅλες οἱ μειονότητες, μὲ τὶς ὁποῖες ἡ Εὐρώπη τοῦ περασμένου αἰώνα ἀνεκάλυπτε νὰ ἔχη «πνευματικὲς σχέσεις», συνέβαινε νὰ εἶναι στὰ μάτια της ἕνα εἶδος... ἐνοχλητικῶν ποντικῶν πού ἔπρεπε πάση θυσία νά... ἀπολυμανθοῦν. Ἂς δοῦμε ὅμως κατὰ λέξη τὶς αἰτίες τῆς «ἐξυγίανσης». Διατηροῦμε ἐπίσης καὶ τὸ λεξιλόγιο ἐπακριβῶς, διότι ἔχει σημασία: ὅταν πρόκειται γιὰ καθαρῶς ἐπιθετικοὺς σκοπούς, οἱ λέξεις ἀνακαλοῦν στερεοτύπως ὑποσυνείδητα περιεχόμενα «ἔχθρων» καὶ «πολιτιστικῆς ἀμύνης» [«Τοῦρκος» σημαίνει πάντα κάτι τὸ ἐχθρικό, τὸν κίνδυνο, καὶ «Δύση» (Occident, Abendland) τὴν πολιτιστικὴ ἑνότητα τοϋ Χριστιανισμοῦ, ἄλλα μόνο τοῦ δυτικοῦ]. Τὸ κεφάλαιο μας ἐπιγράφεται εἰδικὰ «Ἢ μοίρα τῆς Τουρκικῆς Αὐτοκρατορίας» καὶ ἡ ἑνότης ἀπ'ὅπου ἀντιγράφομε «Ἔμποροι στὴν ὑπηρεσία τῶν Τούρκων» (βλ. μν. ε. τόμ. III, σέλ. 521 κ.ε.):

Ἀναφέραμε ἀναλυτικὰ τὸ κείμενο, ἀκριβῶς γιὰ νὰ φανῆ τὸ εἶδος τῶν παραστάσεων πίσω ἀπὸ τὸ τυπικὸ λεξιλόγιο. Πουθενὰ δὲν ὑπάρχει ἡ λέξη Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Τὰ πάντα εἶναι... τουρκικά, διότι μέσα στὰ ἰδεολογικὰ σημαινόμενα αὐτοῦ τοῦ ὄρου δικαιολογεῖται αὐτὸ πού μᾶς λέει σὲ ἄλλη θέση ὁ Braudel καὶ πού ἦταν τὸ μόνο γιὰ νὰ ἀνοίξη... «θύρα»: ἡ βία. Κατ'ἀρχὴν ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ τὰ κανόνια ἐχρησιμοποιήθηκαν κατὰ τὸ παραδεδομένο νόημα τῆς παρούσης χιλιετίας, ἤτοι ὡς ἕνα καὶ τὸ αὐτό. Διὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ προκύπτει ἀμέσως τὸ θέμα πῶς θὰ μποροῦσαν οἱ χριστιανικοὶ λαοὶ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας νὰ γίνουν «ξένο σῶμα» στὸ κράτος τους, ὁπότε φυσικὰ δὲν ἔμενε παρὰ ἱστορικὰ νά... ποντικοποιηθοῦν! Καὶ οἱ μὲν Ἕλληνες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας πού εἶχαν σχέση μὲ τὴν Μοσούλη, εἴδαμε πῶς. Τὴν αὐτὴν ὅμως ἂν μὴ χειρότερη τύχη εἶχαν καὶ οἱ Ἀρμένιοι, πού εἶχαν σχέση μὲ τὰ πετρέλαια τοῦ Βακοῦ. Προκειμένου νὰ ἐξασφαλισθῆ διὰ τῶν Ἀρμενίων ἡ κατεύθυνση πρὸς τὸ Βακοῦ, ἔπρεπε νὰ ἀποκτήσουν ὅλες οἱ χριστιανικὲς Ὁμολογίες ὀπαδοὺς μεταξὺ τῶν Ἀρμενίων, ἐξ ἴσου δηλ. καὶ οἱ προτεστάντες, οἱ ὁποῖοι ἐπεδόθηκαν μὲ ἰδιαίτερον ζῆλον στὸ θεάρεστον ἔργο τῆς ἱεραποστολικῆς σωτηρίας... Ποιὰ ὑπῆρξαν τὰ ἀποτελέσματα αὐτῶν τῶν δραστηριοτήτων, γνωρίζομε ἤδη. Γιὰ τὴν ἐπὶ Γῆς σωτηρία, ἀπό τους Ἀρμενίους ἐσώθηκαν μόνο ὅσους μπόρεσε ἡ Ρωσία νὰ σώση, ἡ ὁποία βέβαια εἶχε καὶ κάποια πιὸ κοντινὴ σχέση μὲ τὸ Βακοῦ ἂπ'ὅ,τι εἶχαν οἱ ἄλλες δυνάμεις μὲ τὸν Χριστό... Πολλοὶ ἐπίσης ἀπό τους μικρασιάτες Ἕλληνες ἦρθαν στὴν Ἑλλάδα προτεστάντες. Τὴν εἰδικώτερη ὅμως χρήση τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ τοῦ ἑβραϊσμοῦ στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο κατὰ τὸν περασμένο αἰῶνα, θὰ τὴν ἰδοῦμε ἀναλυτικώτερα πιὸ κάτω.

Θὰ ἦταν φυσικὰ ἀδύνατο καὶ ἀφύσικο νὰ ἔμενε ἡ ἀνατολικὴ Μεσόγειος μιὰ «κλειστὴ λίμνη» γιὰ τοὺς πάντες, ὅπως ἀναγκάσθηκαν νὰ τὴν κάμουν οἱ Πατριάρχες μὲ τοὺς σουλτάνους τὸ 1453. Καὶ τὸ Βυζάντιο (τοῦ ὁποίου συνέχεια θεωροῦμε καὶ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία) θὰ παρήρχετο κάποτε κατ'ἀνάγκην. Οἱ ἱστορικοὶ αὐτοὶ σχηματισμοὶ εἶχαν μιὰ ἰδεολογία στασιμότητος πού δὲν ἐπέτρεπε καμμιὰν ἐξέλιξη. Ἤγγισαν ὑψηλότατα ἐπίπεδα περιεχομένου ζωῆς, ἄλλα ἀκριβῶς γι'αὐτὸ δὲν μποροῦσαν νὰ ἀνταποκριθοῦν σὲ καμμιὰν ἀπαίτηση ὠργανωμένης ἐργασίας. Εἶναι πολὺ ἀμφίβολο - καὶ τοῦτο ἔχει ἰδιαίτερη σημασία γιὰ τοὺς... θεωρητικοὺς τοῦ «ἀνατολικοῦ δεσποτισμοῦ» - ἂν κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες ὑπῆρξε καν διοίκηση, τόσο ἀπ'τὴν μεριὰ τῶν Βαλκανίων ὅσο ἀπ'τὴν μεριὰ τῆς Μικρᾶς 'Ἀσίας. Ὁ χῶρος εἶχε φθάσει στὸ σημεῖο νὰ αὐτοδιοικῆται μὲ ἕνα σύστημα ἰσορροπίας τοπικισμοῦ καὶ εἶναι ἀμφίβολο ἂν οἱ Πατριάρχες καὶ οἱ σουλτάνοι εἶχαν ὄντως τίποτε νὰ κάνουν, ἐκτός ἀπὸ νὰ ἀντιπροσωπεύουν «συμβολισμούς». Γι'αὐτὸ καὶ δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι στὸν πατριαρχικὸ θρόνο ἀνέβηκαν μέχρι καὶ ἀγράμματοι Πατριάρχες. Μὲ τὸν ἔξω κόσμο κανεὶς δὲν μποροῦσε νὰ ἀσχοληθῆ, διότι δὲν παρίστατο κάτι τέτοιο ἀναγκαῖο. Τὸ σύστημα ἦταν μιὰ «Οἰκουμένη» πού εἶχε τὴν εὐχέρεια τῆς πρακτικῆς ζωῆς σὲ ἕνα εὐνοημένο ἀπὸ τὴν φύση μέρος. Τὸ τί ἔκανε ἡ Δύση, μπορεῖ νὰ ἐνδιέφερε τὸν Μέγα Πέτρο - τὴν Κων/πολη οὐσιαστικὰ ποτέ.

Δὲν προσπαθοῦμε νὰ ἀσκήσωμε ἐδῶ κριτικὴ γιὰ τὴν βία, πού λέει ὁ Braudel, προκειμένου ν'ἀνοίξη ἡ... θύρα τοῦ «παραδείσου τῆς Ἀνατολῆς». Αὐτὸ πού κρίνομε εἶναι ἡ τακτικὴ ξεθεμελιώματος ἑνὸς χωρὶς φρένα λιμπεραλισμοῦ, πού ἐλάχιστα αἰσθανόταν νὰ ἔχη τὴν ὁποιαδήποτε σχέση μὲ τὸν μεσογειακὸ χῶρο. Ἑνὸς λιμπεραλισμοῦ δηλαδὴ πού μᾶς ἔδωσε μὲ τὰ κεφάλαια τῆς Ὀθωμ. Αὐτοκρατορίας τὰ προϊόντα της τεχνολογίας πού ἔχομε σήμερα, ἀλλά μὲ ἕνα δυσανάλογο κόστος σὲ φθορὰ ἀνθρώπων, φύσεως καὶ ἀγαθῶν. Κυρίως στὴν ἴδια τὴν δυτικὴ Εὐρώπη πρῶτα. Μιλοῦμε γιὰ τὰ «ἐγκλήματα» τοῦ Στάλιν μὲ τὶς μειονότητες. Μὰ ἐπὶ δύο αἰῶνες ξερριζώματα πληθυσμῶν καὶ καταστροφὲς λαοτήτων δὲν εἶναι ἡ πολιτικὴ τῆς «Εὐρώπης» στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο; Τὰ προβλήματα αὐτὰ δὲν ἔχομε σήμερα; Αὐτὸ ὅμως πού ἔχει σημασία εἶναι ὁ τρόπος πού ἀκόμη σήμερα ἡ δυτικὴ Εὐρώπη ἀντιμετωπίζει νοητικὰ τὰ προβλήματα καὶ τὰ ἰδεολογήματα πού θέλει νὰ τὰ περίκλειση. «Μωαμεθανικὸν ἔθνος» λέγει εἶναι οἱ Σλάβοι τῆς Βοσνίας-Ἐρζεγοβίνης καὶ τὰ προβλήματα τῶν πολέμων εἶναι ἀνωριμότητες «ἐθνικισμῶν». Αὐτὴ εἶναι ἡ νέα «κοινὴ γνώμη»...

Δὲν δείχνουν ὅμως αὐτὰ ὅτι εἶναι μᾶλλον ἐγγενῶς ἀδύνατο στὴν δυτικὴ Εὐρώπη νὰ ἀποκτήση συνείδηση μεσογειακοῦ χώρου καὶ πιθανὸν θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπομονωθῆ πλήρως ὡς πολιτικὸς παράγων ἀπὸ αὐτὴν τὴν περιοχὴ τοῦ κόσμου, τουλάχιστον γιὰ ὅσο θὰ διαρκέση, ὥσπου νὰ βρεθῆ κάποια τάξη γι'αὐτόν; Δὲν εἶναι τάχα μιὰ ἄμεση συνέπεια τῆς κατευθυνόμενης ἰδεολογίας μὲ παραστάσεις τοῦ παρελθόντος (γενοκτονίες καὶ ξερριζώματα) ἡ «αὐτονόητη» σήμερα «ἐπιστημονικὴ θέση» περὶ τῆς ὑψηλῆς παιδαγωγικῆς σημασίας τῶν τοπικῶν πολέμων στὴν πιὸ πολύπλοκη περιοχὴ τοῦ κόσμου καὶ ἄμεσης ζωτικῆς σημασίας γιὰ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη;

Ἀλλὰ οἱ αἰτίες τοῦ παραλόγου ἔχουν τὸ παρελθόν τους γι'αὐτὸ ἴσως πρέπει νὰ παρακολουθήσωμε λίγο ἱστορικὰ μὲ μιὰ κάποια μείζονα εὐκρίνεια νοημάτων.

Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο Αρετή και Τόλμη. Πηγή για I: Δυτική Εὐρώπη, ἀποικίες καί Ἀνατολική Μεσόγειος (1) - Πηγή για II: Δυτική Εὐρώπη, ἀποικίες καί Ἀνατολική Μεσόγειος (2). Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο του Γεράσιμου Κακλαμάνη: Το «Ανατολικό Ζήτημα» σήμερα.

.~`~.
Για περαιτέρω ιχνηλάτηση και πληρέστερη προοπτική

- Νέο Ανατολικό Ζήτημα.

- Η ανατολικη Ευρώπη και τα Βαλκάνια δέσμιες περιοχές -και πειραματόζωα- θεωριών εργαστηρίου, «ιδεών»-εργαλείων, της «κοινής γνώμης» και ιδεολογικών «πραγματικοτήτων» και ιστοριογραφιών - μέρος α´.

- Μεταπολεμική νέα εποχή και διαχείριση των γηγενών πολιτισμών.

- Πολιτισμικές δομές και πλανητικός μετασχηματισμός I -εισαγωγικά αυτογνωσιακά (;) για την καθ'ημάς Δύση.

- Η Ευρωκεντρική ιδεολογία, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές επιπτώσεις και «Ευρώπη».

- Η «φιλοσοφία» του λιμπεραλισμού μέρος α´. Καπιταλισμός και νέος διεθνισμός και η Ευρώπη ως αόριστη έννοια.

- Ούτε «νεο»σταυροφορίες, ούτε «νεο»ιεροί πόλεμοι -μνήμες, ταυτότητα και προσανατολισμοί κατά τον -άγριο- πλανητικό μετασχηματισμό.

- Διδάγματα και προειδοποιήσεις ένθεν και εκείθεν και η Δικτυακή Εγκυκλοπαίδεια για την Ελληνική Ιστορία και τον Πολιτισμό στην Κωνσταντινούπολη - Encyclopedia of the Hellenic World: Constantinople.

- Θραύσματα ταυτότητας.

- Το τότε είναι τώρα. Το γεωϊστορικό εργαλείο.

- Ελλάδα - Ε.Ε. - Γερμανία. Εσωτερικά - εξωτερικά αξιολογικά, πολιτικά, χρεωστικά. Κρίσεις πολυεπίπεδες και διεθνείς μετασχηματισμοί.

- Ανθρωποποίηση και Μνημοσύνη - Γεωπολιτικός έλεγχος και διανοητικός ακρωτηριασμός.

- Μεγάλα (γεω)πολιτισμικά: Συνέχεια για το Μέγα «Σχίσμα», πολιτιστική διπλωματία, θρησκεία και γεωπολιτική.

- Εισαγωγικά για την Κύπρο, το Νέο Ανατολικό Ζήτημα και τις περιφερειακές και παγκόσμιες ισορροπίες κατά τον Πλανητικό Μετασχηματισμό -ή για την Κρίση.

- Αποσπάσματα από μια συνέντευξη, για την Ελλάδα, την Κύπρο και για νοοτροπίες.

- Για έναν ερωτικό Λόγο -α.

- Ο ευρωκεντρισμός και τα άβαταρ του: τα διλήμματα της κοινωνικής επιστήμης. Εισαγωγή.

- Thinking Inter-Culturally: From racist and Eurocentric Monologism to Inter-Civilizational Dialogism - John M. Hobson, Professor of Politics and International Relations.

- Το μέλλον της Ε.Ε, η Ανατολική Ευρώπη -η Ουκρανία- και τα Βαλκάνια, ο Huntington, ο Brzezinski και οι πλανητικές πολιτικές των Η.Π.Α. Τα «Ανθρώπινα δικαιώματα», η «σύγκρουση των πολιτισμών» και τα «Ευρασιατικά Βαλκάνια» ως βαλκανοποίηση της υφηλίου και καλλιέργεια της ελεγχόμενης αναρχίας. Η απόρριψη του διλήμματος μεταξύ πυρηνικού ολοκαυτώματος ή πολιτιστικής ανυπαρξίας - προς μιας νέα ιστορική σύνθεση που θα εναντιώνεται στις θεωρίες και τους υπολογισμούς γραφείου-εργαστηρίου.

- Το ἅλας τῆς γῆς ή περί της Αγίας και Ομοούσιου και Αδιαίρετου Παραλόγου Τριάδας του Δυτικοεκκοσμικευμένου Λόγου... Άκου δυτικέ ευρωκεντριστή ή «δυτικο» «μετα»χριστιανικό εργαλειοπαραγωγικό εκτεχνικευμένο αστικό μηχανόζωο! του Qui Laborat, Orat... τα αυτογνωσιακά Ομοούσια.

- Μεγάλα πολιτισμικά - Για την ιστορικότητα της εξέλιξης του Μέγα «Σχίσματος» και τις έσχατες συνέπειες του πολιτισμού «μας» I.

- Η ανθρωπιστική στροφή προς την ρητορική στην συνύφανσή της με θεμελιώδεις αντιμεταφυσικές θέσεις - μέρος α´ και ορισμένες πολιτισμικές ενθυμήσεις.

- Μεσευρώπη (Mitteleuropa), Πανευρώπη και τρέχουσα κρίση.

- Το πολιτισμικό υπόδειγμα και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης - μέρος α´.

- Το πολιτισμικό υπόδειγμα και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης - μέρος β´.