Η επανένωση της Γερμανίας. Ενθυμήσεις.

Οι διαδηλωτές στη Λειψία, που το Δεκέμβριο θα φώναζαν «Wir sind ein Volk!» (Είμαστε ένας λαός), δύο μήνες νωρίτερα φώναζαν το πολύ διαφορετικό «Wir sind das Volk!» (Εμείς είμαστε ο λαός). Πίσω από το Τείχος, οι πρώτες φωνές υπέρ της ενοποίησης ακούστηκαν μόλις ένα μήνα προτού πέσει.

Η πιο θεμελιώδης μεταβολή που επέφερε η κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας στην ευρωπαϊκή ισορροπία δυνάμεων ήταν η επανένωση της Γερμανίας. Κι ωστόσο, αυτή ήταν εξίσου απρόβλεπτη όσο και ο διαμελισμός της σαράντα χρόνια νωρίτερα. Η αρχική διαίρεση της Γερμανίας μπορεί να μην ήταν στα σχέδια καμιάς από τις μεγάλες δυνάμεις (με εξαίρεση τη Γαλλία), αλλά από τη στιγμή που συντελέστηκε καμιά τους δεν έτρεξε να την ανατρέψει. Όσο περνούσε ο καιρός, το ζήτημα της επανένωσης έχανε τη σημασία του, τόσο στην Ανατολική όσο και στη Δυτική Γερμανία, και έμοιαζε ξεχασμένο την εποχή που ο Χόνεκερ επισκέφτηκε τη Βόννη, το 1987. Η Ostpolitikδεν ήταν μια στρατηγική για την επίτευξη της ενοποίησης αλλά υποκατάστατό της. Αυτό φυσικά αντανακλούσε την άποψη που υπήρχε μέσα και έξω από τη χώρα, ότι οι φωνές υπέρ της ενοποίησης θα ξαναξυπνούσαν τους υπνώττοντες φόβους για τη γερμανική ισχύ, ενώ ως εκείνη τη στιγμή οι δημοσκοπήσεις επιβεβαίωναν ότι ο φόβος της Γερμανίας μειωνόταν με ταχείς ρυθμούς στην Ανατολική Ευρώπη, καθώς η ανάμνηση του Β'Παγκοσμίου Πολέμου ξεθώριαζε: αυτή ακριβώς η μείωση του φόβου υπονόμευε τα παλιά επιχειρήματα για τη συνέχιση της παρουσίας του σοβιετικού στρατού στην Ευρώπη, και άρα -κατά έναν φαινομενικά, μα όχι και πραγματικά, παράδοξο τρόπο- επέτρεπε την υποχώρηση του κομμουνισμού, πράγμα που έκανε σε τελευταία ανάλυση τη γερμανική επανένωση όχι απλώς ευκταία αλλά και αναπότρεπτη. Διότι, όπως είχε αντιληφθεί ο βασικός σύμβουλος του Κολ σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, εάν η ιδεολογική απόκλιση των δύο Γερμανιών εξαφανιζόταν, δεν θα υπήρχε πια κανένας λόγος να παραμείνει διχοτομημένη η χώρα.

Ο Γκορμπατσόφ έκανε λόγο για ένα ξεπέρασμα της διαίρεσης της Ευρώπης, αλλά απ'ό,τι φαίνεται δεν είχε στο νου του το ξεπέρασμα της διαίρεσης της Γερμανίας. Σαν ένας Στάλιν απ'την ανάποδη, ο Γκορμπατόφ έφτασε σταδιακά στην ενοποίηση (*). Πολλοί στη Δύση επίσης προσδοκούσαν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου με παράλληλη διατήρηση των δύο Γερμανιών'η κ. Θάτσερ, για παράδειγμα, δήλωνε το Νοέμβριο του 1988 ότι «δεν βρισκόμαστε σε Ψυχρό Πόλεμο τώρα», αλλά εξακολουθούσε να δυσπιστεί απέναντι στη γερμανική ισχύ και να αντιτίθεται στην επανένωση (**). Μόνο ο Τζώρτζ Μπούς έβλεπε τα πράγματα διαφορετικά. Σε αντίθεση με τον Γκορμπατσόφ, ήθελε η ενότητα της Ευρώπης να βασιστεί ξεκάθαρα «στις δυτικές αξίες». Σε αντίθεση με τον Κολ, δεν ήταν έτοιμος ν'αφήσει την ανατολική Ευρώπη όμηρο των καλών σχέσεων με τη Μόσχα.

Θα είχε όμως συμβεί ποτέ η επανένωση, αν δεν είχε ανοίξει το Τείχος του Βερολίνου το Νοέμβριο;

---------------------------------------------------------------

(*)«Σαν ένας Στάλιν απ'την ανάποδη, ο Γκορμπατόφ έφτασε σταδιακά στην ενοποίηση». Η φράση αυτή δεν μπορεί να γίνει κατανοητή αν δεν σημειωθεί πως αρχικά, ο Στάλιν είχε προτείνει μια ενοποιημένη ουδέτερη Γερμανία, αλλά αυτή του η πρόταση δεν έγινε αποδεκτή από το ατλαντικό στρατόπεδο. Το γιατί δεν έγινε αποδεκτή θα είχε πολύ ενδιαφέρον να αναλυθεί.

(**)Και στο Ευρωπαϊκό Project: «ομάδες εθνών που ενώθηκαν με τεχνητό τρόπο δεν θα αποκτήσουν ποτέ στοιχεία μιας ταυτότητας για να μείνουν μαζί και επομένως θα διαλυθούν», Θάτσερ (1991).

---------------------------------------------------------------

Το χαοτικό και απρόβλεπτο καλοκαίρι του 1989 πολλοί σχολιαστές ανακάλυψαν ξαφνικά τις αρετές του Ψυχρού Πολέμου και τη σταθερότητα που είχε δημιουργήσει. Ο ιστορικός Χιου Τρέβορ-Ρόουπερ έγραφε τον Ιούνιο:

Πάντως, ούτε η αυγουστιάτικη Έξοδος των προσφύγων ούτε οι διαδηλώσεις τον Οκτώβριο σήμαιναν τότε κατ'ανάγκην ότι ερχόταν το τέλος του ανατολικογερμανικού κράτους. Οι διαδηλωτές στη Λειψία, που το Δεκέμβριο θα φώναζαν «Wir sind ein Volk!» (Είμαστε ένας λαός), δύο μήνες νωρίτερα φώναζαν το πολύ διαφορετικό «Wir sind das Volk!» (Εμείς είμαστε ο λαός). Πίσω από το Τείχος, οι πρώτες φωνές υπέρ της ενοποίησης ακούστηκαν μόλις ένα μήνα προτού πέσει.

Ίσως επομένως ο Ψυχρός Πόλεμος να έληξε εξαιτίας ενός απλού διοικητικού λάθους. Είναι αρκετοί οι δυτικοί δημοσιογράφοι που σχυρίζονται ότι αυτοί υπέβαλαν το ζωτικό ερώτημα στη συνέντευξη τύπου της 9ης Νοεμβρίου στο Ανατολικό Βερολίνο: από πότε επρόκειτο να τεθούν σε ισχύ οι νέοι φιλελευθεροποιημένοι ταξιδιωτικοί κανονισμοί για τους Ανατολικογερμανούς, που μόλις είχε εξαγγείλει ο εξαντλημένος εκπρόσωπος τύπου της κυβέρνησης Γκύντερ Σβαμπόφσκι; Χωρίς να έχει συγκεκριμένες οδηγίες γι'αυτό το ζήτημα, ο Σβαμπόφσκι αυτοσχεδίασε: «Από αυτή τη στιγμή». Αργότερα παραδέχτηκε πως οι αρχές δεν είχαν φανταστεί ότι χιλιάδες άνθρωποι θα «ορμούσαν με τέτοιο πάθος» μέσα σε λίγες ώρες στο Σημείο Ελέγχου Τσάρλι. Οι σαστισμένοι συνοριακοί φύλακες δεν είχαν ιδέα τι έπρεπε να κάνουν με όλους αυτούς'όταν τελικά οι πολιτικοί τους διέταξαν ν'αφήσουν τον κόσμο να περάσει, είχαν ήδη αρχίσει να το κάνουν μόνοι τους.

Σε μια τελική πράξη της επανάστασης που είχε αρχίσει το 1917, ένας λαϊκός ξεσηκωμός σάρωσε τα τελευταία υπολείμματα του κομμουνισμού στη Γερμανία, και μαζί τους την πολιτική ελίτ. Όμως ακόμα και μετά τις 9 Νοεμβρίου πολλοί πολιτικοί και διανοούμενοι -από τον Γκορμπατσόφ ως τον Γκύντερ Γκράς- εξακολουθούσαν να επιδιώκουν τη διατήρηση ενός ξεχωριστού ανατολικογερμανικού κράτους, συνδεδεμένου με τον δυτικό του εταίρο σε συνομοσπονδία. Στα τέλη Νοεμβρίου ο ίδιος ο Κολ υπαινίχθηκε μια μακροπρόθεσμη προσέγγιση της επανένωσης. Όμως η διάθεση του κόσμου μέσα στη Γερμανία ήταν ανυπόμονη, και ο Κολ ήταν πολύ επιτήδειος πολιτικός για να της αντιταχθεί. Ένα μόλις χρόνο μετά την κατεδάφιση του Τείχους επήλθε η νομισματική ένοποίηση.

«Τελεία και παύλα στη μεταπολεμική ιστορία της Γερμανίας», δήλωσε ο στρατηγός Ματβέι Μπουρλακόφ, τελευταίος διοικητής των ρωσικών στρατευμάτων στην ανατολική Γερμανία, την παραμονή της αποχώρησης, το 1994. Οι δυτικές δυνάμεις είχαν ήδη φύγει'τα σοβιετικά πολεμικά ηρώα είχαν αρχίσει να γκρεμίζονται. Με δεδομένη κιόλας την ταχεία ανάδυση του νεοναζισμού και την εξάπλωση της μαζικής ανεργίας στους Ossis [Ανατολικ(ογερμαν)ούς], φυσικό ήταν να υπάρχει κάποια ανησυχία για τη νέα κυρίαρχη δύναμη της Ευρώπης. Η ανησυχία αυτή αποτελούσε βέβαια αντανάκλαση των ιστορικών εκείνων φόβων -ιδιαίτερα ζωηρών στη Βρετανία και στη Γαλλία, τις δύο χώρες που κάνουν την πιο απέλπιδα προσπάθεια να γατζωθούν από τις ψευδαισθήσεις τους ότι είναι μεγάλες δυνάμεις- οι οποίοι συχνά συσκοτίζουν μια πιο ισορροπημένη αντίληψη του παρόντος. Πήγαζε όμως και από την απλή αμηχανία μπροστά στην ταχύτητα και το απρόβλεπτο της επανένωσης, που υπογράμμιζαν τη δυσκολία να προγνωσθούν και ακόμα περισσότερο να ελεγχθούν τα γεγονότα στη νέα Ευρώπη. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο πολύς κόσμος -αν κρίνουμε από τις δημοσκοπήσεις που έγιναν το 1990- είχε αναστατωθεί από τη γερμανική επανένωση λιγότερο απ'ότι οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί.

Για τον ιστορικό είναι φανερό πως η Γερμανία του Κολ δεν αποτελεί για την Ευρώπη την απειλή που είχε αποτελέσει η Γερμανία του Χίτλερ. Είναι μια Γερμανία ενισχυμένη από την ανθεκτικότητα της μεταπολεμικής δημοκρατικής της εμπειρίας και από την ιστορική αποτυχία του κομμουνισμού και του φασισμού. Σ'αυτήν, η έλλειψη μιλιταρισμού αντανακλά την ανάμνηση των 5.000.000 Γερμανών νεκρών του τελευταίου πολέμου'την έλειψη επεκτατισμού, την εξαφάνιση των γερμανικών μειονοτήτων στην ανατολική Ευρώπη ως βασικού μελήματος της εξωτερικής πολιτικής και την κατάρρευση των δαρβινιστικών αντιλήψεων για τις διεθνείς σχέσεις, οι οποίες είχαν δεσπόσει για σχεδόν έναν αιώνα, ανάμεσα στις εποχές του ρομαντικού εθνικισμού και του Τρίτου Ράιχ...

Όλοι περίμεναν να δεχτεί -η Γερμανία- το μερίδιο του λέοντος από τους πρόσφυγες της πρώην Γιουγκοσλαβίας [Σημ. Δ`~. το δεύτερο σπουδαιότερο γεγονός όσον αφορά τη δομή της ηπείρου, είναι η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, η οποία συμπίπτει με την επανένωση της Γερμανίας], ενώ η όποια σκλήρυνση της νομοθεσίας της για τη χορήγηση ασύλου ξεσηκώνει κατακραυγή περί φασισμού [παρόμοιες αντιδράσεις υπήρξαν και σε αυτή τη δήλωση]. Μερικές φορές έχει κανείς την εντύπωση ότι οι άλλοι Ευρωπαίοι δυσκολεύονται να συμβιβαστούν με την ιδέα της γερμανικής δημοκρατίας τόσο όσο δυσκολεύονται και οι Γερμανοί να συμβιβαστούν με την ιδέα της δικής τους πρώην δικτατορίας. Αυτό όμως μπορεί να οφείλεται λιγότερο στο παρελθόν και περισσότερο στο γεγονός ότι η Γερμανία σήμερα -με τον χαλαρό φεντεραλισμό της και την αβέβαιη σοσιαλ-αγοραία οικονομία της- ενδέχεται να είναι το μέλλον τους.

«Η δημοκρατία νίκησε», έγραφε ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκιτο 1990. «Η ελεύθερη αγορά νίκησε. Σήμερα όμως, την επαύριο αυτής της μεγάλης ιδεολογικής νίκης, ποιά είναι η ουσία των πεποιθησεων μας;». Καθώς η ευφορία με την οποία χαιρετίστηκε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έδινε τη θέση της σε σκοτείνα προαισθήματα, ο Φράνσις Φουκογιάμα είδε την κατάρρευση του κομμουνισμού να εγκαινιάζει το τέλος της ιστορίας και την αυγή μιας πιο πεζής και λιγότερο ηρωικής εποχής (ακαι β). Άλλοι προέβλεψαν, αντιθέτως, την αναγέννηση των δαιμόνων της ιστορίας - του εθνικισμού, του φασισμού και των φυλετικών και θρησκευτικών συγκρούσεων. Μιλούσαν για την «επιστροφή της ιστορίας» και έκαναν ζοφερούς παραλληλισμούς -καθώς το Σαράγεβο γινόταν πρωτοσέλιδο- ανάμεσα στο 1992 και στις παραμονές του Α'Παγκοσμίου Πολέμου.

Στην πραγματικότητα, η ιστορία ούτε είχε εγκαταλείψει την Ευρώπη ούτε επέστρεφε σε αυτήν. Με το τέλος όμως του Ψυχρού Πολέμου η θέση της Ευρώπης στην ιστορία άλλαξε. Η Ευρώπη είναι και πάλι αδιαίρετη αλλά δεν έχει πια τον κεντρικό ρόλο που είχε στα παγκόσμια πράγματα προτού αρχίσει ο Ψυχρός Πόλεμος. Έτσι, για να καταλάβουμε που βρισκόμαστε σήμερα, πρέπει όχι μόνο να δούμε σε τι μοιάζει το παρόν με το παρελθόν αλλά και σε τι διαφέρει απ'αυτό. Μερικές φορές είναι ευκολότερο να ονειρεύεται κανείς τα παλιά του όνειρα -έστω και αν είναι εφιάλτες- παρά να ξυπνήσει μπροστά σε μια ανοίκεια πραγματικότητα.

.~`~.
Για περαιτέρω ιχνηλάτηση και πληρέστερη προοπτική