Τρία κείμενα. Δύο για την Τουρκία και ένα για Brexit-Ε.Ε. Με κανένα από τα τρία δεν συμφωνώ αρκετά. Και τα τρία έχουν κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις.
Ι) Ένα πραξικόπημα που ήταν όλοι έτοιμοι να νομιμοποιήσουν εκτός από τον τουρκικό λαό, ΙΙ) Φρόνιμα και τακτικά, πάω μ'εκείνον που νικά - Το πραξικόπημα στην Τουρκία, ΙΙΙ) Το φάντασμα της ταυτότητας.
Ας μην υποκρινόμαστε, αυτό το αποτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία έρχεται να αποκαλύψει την χαμηλή ποιότητα των διεθνών πολιτικών και την ερμαφρόδιτη φύση του διεθνούς συστήματος ασφαλείας. Και ενώ θέτει κρίσιμα ερωτήματα για τον ίδιο τον ρόλο του ΝΑΤΟ στις χώρες-μέλη του, καταδεικνύει εμφατικώς πως όταν ο λαός βγαίνει στους δρόμους, η ιστορία παύει να είναι δράμα με όρους σεναρίου. Γίνεται ίσως τραγωδία με διαστάσεις εμφυλίου, αλλά έτσι κτίζονται ισχυρές εθνικές πολιτικές κοινότητες και ταυτότητες.
Την άλλη πιθανότητα δημιουργεί αποκλειστικά ο λαϊκός παράγοντας και στην Τουρκία χθες το βράδυ ήταν αυτός που λειτούργησε σαν πολιτικός καταλύτης στο στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο όλοι οι διεθνείς παράγοντες ήταν έτοιμοι να νομιμοποιήσουν πολιτικώς, αν φυσικά πετύχαινε και δεν διατάρασσε αυτό που ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζον Κέρι βιάστηκε να δηλώσει σε συνέντευξη Τύπου με τον Ρώσο ομόλογό του Σεργκέι Λαβρόφ: «Ελπίζουμε πως θα υπάρξει ειρήνη, σταθερότητα και συνέχεια στην Τουρκία»! Με τον Λαβρόφ πιο προσεκτικό, αλλά εξίσου αποκαλυπτικό για τις προθέσεις τους, να καλεί «Να αποφευχθεί η αιματοχυσία στην Τουρκία και τα όποια πολιτικά ζητήματα υπάρχουν να διευθετηθούν εντός του πλαισίου του Συντάγματος της χώρας»! Και οι δυο, εκείνη την κρίσιμη στιγμή για την εξέλιξη του στρατιωτικού πραξικοπήματος, ενίσχυαν εμμέσως τους πραξικοπηματίες. Εμμέσως πλην σαφώς, όπως έπραξαν και σχεδόν όλοι οι αιφνιδιασμένοι παράγοντες της ΕΕ.
Μετά την αποτυχία των πραξικοπηματιών, όλα άλλαξαν. Όλοι θυμήθηκαν πως υπάρχει νόμιμη κυβέρνηση στην Τουρκία και σχεδόν όλοι έσπευσαν να στηρίξουν τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, τον οποίο πριν από λίγη ώρα θεωρούσαν, μάλλον με ανακούφιση, «τελειωμένη περίπτωση», αν όχι φυγάδα! Μετά από αυτή την πράξη σοβαρής αποσταθεροποίησης και εμφυλίου στην Τουρκία, ο Ερντογάν πράγματι είναι μεσοπρόθεσμα μια «τελειωμένη περίπτωση» - και νοιώθω μεγάλη απαξία προς τους συναδέλφους μου ειδικούς σε θέματα διεθνούς πολιτικής και ασφάλειας, οι οποίοι εκτιμούν πως τώρα ο Ερντογάν θα είναι ισχυρότερος παρά ποτέ - αλλά παράλληλα ο τουρκικός στρατός αποδυναμώνεται σε κρίσιμο βαθμό ως πολιτικός παράγοντας, που διασφαλίζει την εθνική ενότητα και την ισχύ της Τουρκίας.
Για πρώτη φορά στην σύγχρονη πολιτική ιστορία της Τουρκίας, ο στρατός αντί για παράγοντας σταθερότητας και ασφάλειας, αποκτά αποσταθεροποιητικά σημαινόμενα. Και αυτό θα μπορούσε να βγει σε καλό για την ανάπτυξη της δημοκρατίας στην χώρα. Θα μπορούσε η επόμενη μέρα αυτού του σύντομου εμφυλίου πολέμου στην γείτονα να είναι μια καλή μέρα καί για την δημοκρατία καί για την ευημερία μακροπρόθεσμα. Αρκεί ο Ερντογάν να δείξει αρετή, τόλμη και ένα εντελώς διαφορετικό πολιτικό προφίλ από αυτό το αντιδραστικό και φοβικό που χαρακτήριζε την τελευταία του περίοδο στην ηγεσία της χώρας του.
Όσο για την Ελλάδα και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις η αποτυχία του πραξικοπήματος στην Τουρκία είναι μια καλή είδηση… καλύτερη δεν γίνεται, λαμβάνοντας μάλιστα υπόψιν πως αρχιπραξικοπηματίας ήταν ο άκρως αμφιλεγόμενος και αριβιστής αρχηγός της Στρατιάς του Αιγαίου. Χωρίς αυτό να υποβαθμίζει τις εκτιμήσεις μου για τις πιέσεις αναθεώρησης του καθεστώτος στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο – στις οποίες αναφέρθηκα στο προηγούμενο άρθρο μου «Γιατί μαλάκωσε ο σκληρός Ερντογάν…». Το ζήτημα παραμένει και προκαλείται από τις πολιτικές αντιφάσεις και τις διαφορετικές στρατηγικές που χαρακτηρίζουν την ίδια την εξέλιξη του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, καθώς και την σχέση αυτών των δύο.
Θα κλείσω αυτό το σύντομο σημείωμα μεταφέροντας σε σένα, αναγνώστη μου, ένα αίσθημα «φόρου τιμής» προς εκείνους τους ώριμους τούρκους πολίτες και αστυνομικούς που αγωνίστηκαν με κίνδυνο της ζωής τους για να μην πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις ο εμφύλιος στην Τουρκία, που ξεκίνησε με την πραξικοπηματική δραστηριότητα μιας χούφτας επίορκων αξιωματικών, που καί σε αυτήν την περίπτωση φαινόταν αρχικά ικανή για να επαναλάβει ως φάρσα την ιστορία ηγεμονισμού του στρατιωτικού κατεστημένου στα πολιτικά πράγματα της γείτονος. Μόνον που αυτή τη φορά η «φάρσα» είχε πολύ μεγάλο κόστος σε αίμα στρατιωτικών, στρατιωτών και πολιτών. Παράλληλα θέλω να επισημάνω την επικίνδυνη πλέον για την ασφάλεια στον κόσμο και την ειρήνη σε διεθνές επίπεδο, υποκρισία των μεγάλων και μικρότερων δυνάμεων που εμπλέκονται αντικειμενικά στην γεωπολιτική και γεωστρατηγική σκακιέρα μιας περιοχής στην οποία ιδιαίτερα κρίσιμη θέση κατέχει η Ελλάδα.
Η αποσταθεροποίηση της Τουρκίας – όπως έχω δείξει κατά το παρελθόν – και όχι άλλων περιοχών στην Ευρώπη, στην Ευρασία και στην Μέση Ανατολή, θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα νέο παγκόσμιο πόλεμο, όχι με άλλα μέσα, αλλά με εκείνα τα παραδοσιακά μιας σαρωτικής για την ανθρωπότητα, γενικευμένης εμπλοκής της παγκόσμιας στρατιωτικής μηχανής.
Στο παρά τρίχα τη γλίτωσε ο Ερντογάν αν οι πρώτες πληροφορίες είναι σωστές ότι οι πραξικοπηματίες χτύπησαν το ξενοδοχείο που έμενε αφού το είχε εγκαταλείψει λίγη ώρα νωρίτερα. Λίγα λεπτά για την τύχη μιας χώρας, πολλών ανθρώπων, της Ευρώπης και πολλών άλλων, γεωπολιτικών και οικονομικών, που θα μάθουμε σιγά-σιγά από αύριο. Πρωί-πρωί του Σαββάτου το μόνο που ξέρουμε είναι ότι μόλις σιγουρεύτηκαν Αμερικανοί και Ευρωπαίοι ότι ο Ερντογάν είναι ζωντανός βγήκαν στα μπαλκόνια να ζητωκραυγάσουν για τη νίκη της νομιμότητας και της δημοκρατίας.
Φρόνιμα και τακτικά, όπως λέει και ο Βάρναλης στο ποίημα του με τίτλο «ο καλός λαός», φρόντισαν να στηρίξουν τον νικητή. Φιλύποπτοι, περιμένουμε να μάθουμε ποιος ειδοποίησε τον Ερντογάν να φύγει από το ξενοδοχείο, και κυρίως αν από το κρησφύγετό του επικοινώνησε με τον Ομπάμα και απόσπασε υποστήριξη εν των γίγνεσθαι του πραξικοπήματος με οπωσδήποτε σημαντικά ανταλλάγματα, ή αν, ειδικά οι Αμερικάνοι, «προσχώρησαν» αφού έμαθαν ότι είναι ζωντανός και μάχιμος, οπότε έκαναν την ανάγκη φιλοτιμία-οι Ευρωπαίοι ήρθαν κολαούζοι. Πάντως, πρωί του Σαββάτου, ο Ερντογάν είναι στην Κωνσταντινούπολη ενώ πρωτεύουσα του Κράτους είναι η Άγκυρα. Τις επόμενες λίγες ώρες θα δούμε αν η Τουρκία θα έχει για λίγο δυο κυβερνήσεις. Αν, δηλαδή, οι πραξικοπηματίες έχουν κάτι για να παζαρέψουν τη ζωή τους.
Εντυπωσιακή είναι η ικανότητα άμεσης κινητοποίησης των οπαδών του Ερντογάν μέσα στην πιο «δυτικόστροφη» πόλη της Τουρκίας. Υποδηλώνει, πέραν της οργανωτικής πλευράς, ότι η επιρροή του Ισλάμ αγγίζει πλατειά στρώματα του πληθυσμού όχι απλώς με την έννοια του θρησκευτικού πάθους αλλά με τη διάσταση του εθνικής ανεξαρτησίας. Το Ισλάμ θεωρείται στο χώρο της ευρείας Μ. Ανατολής, όχημα ανεξαρτησίας έναντι της επιβουλής του Δυτικού, ανήθικου, ιμπεριαλισμού-οι τζιχαντιστές είναι η ακραία εκδοχή. Και ο Ερντογάν έχει ενοχλήσει επαρκώς τη Δύση, έστω επιφανειακά, ώστε να είναι πειστικός στον κόσμο όταν μιλάει για ανεξαρτησία. Το ισλαμικό κύμα θα ενισχυθεί στην Τουρκία. Μια αναλογία πιστεύω είναι επιτρεπτή: Όπως ο «κομμουνισμός» επικάθησε στην καθυστερημένη Ρωσία ως επιφανειακό φαινόμενο και τελικά αποχώρησε, έτσι και ο Κεμαλισμός, δηλαδή η βίαιη αστικοποίηση της Τουρκίας, ήταν μοιραίο να υποχωρήσει μπρος σ’ αυτό που η χώρα κουβαλάει βαθιά στην ψυχή της, το Ισλάμ, την Ανατολή και τις μνήμες της Αυτοκρατορίας. Οι λαοί τρέφονται με όνειρα (μόνο κάτι τερατογεννέσεις τύπου Φίλη και Ρεπούση δεν ονειρεύονται) και η Ιστορία και οι κοινωνίες δεν ανέχονται βιασμούς, έχουν ακατανίκητους δικούς τους ρυθμούς για αλλαγές. Δυο λόγια ακόμα: το πραξικόπημα εκδηλώθηκε λίγες μέρες αφότου ο Ερντογάν αποπειράθηκε στροφή φιλορωσική στο θέμα της Συρίας, τραβώντας μάλιστα το σκοινί μακριά ενοχλώντας και πάλι τις ΗΠΑ. Ταυτόχρονα έκανε συνεχείς εκκαθαρίσεις στις Ένοπλες Δυνάμεις προκαλώντας ασφυξία σε προσωπικό επίπεδο σε πλήθος αξιωματικών. Ο συνδυασμός αυτών των δυο δημιουργούσε ευνοϊκές συνθήκες για την εκδήλωση πραξικοπήματος, ενώνοντας το προσωπικό κίνητρο με τους πολιτικούς στόχους.
Ο Ερντογάν ενίσχυσε ασφαλώς τη θέση του αλλά αυτό δεν σημαίνει αυτομάτως την μακροημέρευσή του. Απλώς αποδυναμώθηκαν οι δυνατότητες ανατροπής του από εσωτερικές δυνάμεις-πάντα υπό την αίρεση ότι η εικόνα επικράτησής του είναι η πραγματική. Η επιθυμία των Δυτικών να έχουν και μια Μεγάλη Τουρκία για φράχτη της Ρωσίας και να την έχουν υποχείριό τους, όπως περίπου ήταν στα στερνά της η Οθωμανική αυτοκρατορία, μάλλον δεν μπορεί να περπατήσει, όχι με τον Ερντογάν. Ή αυτός θα πέσει με κάποιον από τους πολλούς τρόπους που ανατρέπονται διάφοροι ενοχλητικοί ηγέτες ή θα τεμαχιστεί η Τουρκία. Οι Δυτικοί έκαναν σχεδόν δυο αιώνες να καταλήξουν, με βαριά καρδιά, στον τεμαχισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η ώρα για νέες τελειωτικές αποφάσεις δεν είναι καθόλου μακριά.
Το Brexit εμφανίζεται ως παράλογη, παρορμητική ενέργεια των Βρετανών, αντίθετη προς την ελίτ της χώρας. Αυτή η κίνηση, αρνητική για τα οικονομικά συμφέροντα τόσο της Ευρώπης όσο και του Ηνωμένου Βασιλείου, ερμηνεύεται ως συνέπεια από την ανεπάρκεια της πολιτικής ηγεσίας και την άνοδο του λαϊκισμού.
Η κρίσιμη στροφή δεν είναι η έκβαση· είναι η διενέργεια του δημοψηφίσματος. Και άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, σε παρόμοια περίπτωση, ενδέχεται να υπερψήφιζαν την έξοδο· οι πολιτικές τους ελίτ, όμως, αποφεύγουν να θέσουν το ερώτημα στους πολίτες. Το Brexit δεν διακυβεύθηκε στις 20 Ιουνίου 2016, αλλά όταν κάποιες ισχυρές δυνάμεις, σημαντικό τμήμα της ελίτ, επέβαλαν το δημοψήφισμα. Η κυρίαρχη αντίφαση δεν βρίσκεται μεταξύ λαού και ελίτ.
Δεν είναι δύσκολο να κατανοηθεί τι κινεί το Bremain· τα οικονομικά πλεονεκτήματα έχουν αναλυθεί επαρκώς. Πιο σημαντικό είναι να εντοπιστούν τα κίνητρα, λαού και ηγεσίας, τα οποία οδήγησαν στο Brexit.
Σήμερα, πάλι, «ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη», όχι όμως το κατά Μαρξ «φάντασμα του Kομμουνισμού». Σήμερα, πάνω από την Ευρώπη, αλλά και πάνω από όλον τον κόσμο, αιωρείται το φάντασμα της Ταυτότητας. Καθώς οι ιστορικές ασφάλειες της εθνικής ταυτότητας κλονίζονται, οι λαοί αντιμετωπίζουν ένα οντολογικό ερώτημα, η σημασία του οποίου υπερβαίνει τις οικονομικές παραμέτρους: «ποιοι είμαστε;». Στο ερώτημα αυτό δεν βρίσκεται μια αποτελεσματική απάντηση, δηλαδή μια τοποθέτηση προσαρμοσμένη στη ρευστότητα του γεωπολιτικού περιβάλλοντος – μόνον επί μέρους απαντήσεις είναι εφικτές. Μια τέτοια απάντηση έδωσαν οι Βρετανοί. Επιβεβαίωσαν την παλαιά αγγλική πολιτισμική ταυτότητα, τη «νησιωτικότητα»: δεν γνωρίζουμε, πιθανόν, ακόμη ποιοι ακριβώς είμαστε· πάντως, δεν είμαστε «ηπειρωτικοί», continentals.
Είναι, όμως, η Ευρώπη αποκλειστικά ηπειρωτική; Είναι, αν ορίζεται ως ένα σύνολο επικεντρωμένο στη Γερμανία. Η πρόσφατη ευρωπαϊκή πορεία αναβίωσε τους βαθιά ριζωμένους φόβους της βρετανικής ελίτ, τους οποίους εξέφρασε αριστοτεχνικά ο γεωγράφος Halford Mackinder στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η ζωτική απειλή για τον αγγλοσαξονικό πολιτισμό είναι να διαμορφωθεί ένα αρραγές ηπειρωτικό σύνολο, γύρω από ένα κέντρο χωροθετημένο μεταξύ δυτικής και ανατολικής Ευρώπης. Η Αγγλία, παλαιό κέντρο του κόσμου, έτσι μετατρέπεται σε περιφέρεια· οι Ηνωμένες Πολιτείες απομονώνονται. Αυτή η γεωπολιτική αναπαράσταση εξηγεί τους δύο παγκοσμίους πολέμους, τον ψυχρό πόλεμο και τη στάση της Δύσης έναντι της μετα-ψυχροπολεμικής Ρωσίας.
Η ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού, το λαϊκό αίσθημα, συνδυάστηκε με τα παραδοσιακά ανακλαστικά των βρετανικών ελίτ. Στο συλλογικό βρετανικό υποσυνείδητο, η σημερινή Ευρώπη φαίνεται ως revanche της Mitteleuropa, έναντι της νικήτριας θαλασσινής δύναμης κατά τους δύο παγκοσμίους πολέμους.
Στη νέα αυτή περιπέτεια του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι συγκρούσθηκαν δύο αντιλήψεις, η οικονομική και η πολιτισμική. Επειτα από ένα μακρό διάστημα πλήρους κυριαρχίας της οικονομικής, επικράτησε η πολιτισμική διάσταση. Πρόκειται για μια μεγάλη αλλαγή. Η ατζέντα των συγκρούσεων, εντός και εκτός των κρατικών πλαισίων, μεταφέρεται από το αίτημα για ευμάρεια στην ανάγκη για ταυτότητα.
Οπως συνέβη με τις ακρότητες του οικονομισμού, τις οποίες έζησε η Ευρώπη, στη νέα, «εθνική» τάση ελλοχεύουν σοβαροί κίνδυνοι, εάν οι λαοί απλώς οπισθοδρομήσουν στις παλαιές μορφές εθνικισμού. Χρειάζεται να επαναπροσδιοριστούν οι ταυτότητες, ώστε να ληφθούν υπ’ όψιν οι νέες συνθήκες του μεταβεστφαλιανού κόσμου – μόνον έτσι θα αποφευχθούν νέες καταστροφές.
Η απάντηση στο ερώτημα «ποιοι είμαστε;» δεν μπορεί να τεθεί μόνον στο σταθερό πλαίσιο του περίκλειστου εδαφικού έθνους-κράτους. Η Παγκοσμιοποίηση, καθώς και οι τεχνολογικές εξελίξεις, το έχουν αδυνατίσει, διευκολύνοντας ταυτοχρόνως την ανάδυση δικτυωτών ταυτοτήτων, όπως οι διασπορικές ή οι θρησκευτικές. Οι δύο μορφές αλληλοεπιδρούν συνθετικά.
Η ευρωπαϊκή ενοποίηση θα όφειλε να τείνει προς μιαν υβριδική ταυτότητα, σύνθεση της εδαφικής και της δικτυωτής. Κυριάρχησε, όμως, η οικονομιστική ουτοπία. Σήμερα η Αγγλία διαχωρίζει τη θέση της. Ισως προχωρήσει μόνη της προς την υβριδική αναζήτηση, καθώς διαθέτει στο πολιτισμικό της υλικό ισχυρή εδαφική βάση και την παράδοση του ανοικτού, ασυνεχούς, δικτυωτού χώρου τής πάλαι ποτέ θαλασσινής Αυτοκρατορίας.
Το βρετανικό δημοψήφισμα επικαιροποιεί τους λόγους για τους οποίους δημιουργήθηκε η Ευρώπη, δηλαδή την εξασφάλιση της ειρήνης, της σταθερότητας και της ελευθερίας. Οι παλαιές απειλές επανέρχονται στο προσκήνιο. Χαράζει, όμως, και νέες προοπτικές. Αν δεν αποστασιοποιηθεί από την Ευρώπη, η Αγγλία έχει την ευκαιρία να προβάλει μια νέα ευρωπαϊκή εναλλακτική έναντι της σημερινής παρακμιακής. Η Ελλάδα, όπως και η Γαλλία, θα διστάσει και πάλι ανάμεσα σε δύο διαφορετικές εκδοχές της ευρωπαϊκής πορείας.
Το Brexit άνοιξε μια περίοδο με μεγάλους γεωπολιτικούς μετασχηματισμούς. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, επίκεινται εκλογές, αμερικανικές και γαλλικές. Το καλοκαίρι του 2018 ο κόσμος μας θα είναι, ενδεχομένως, πολύ διαφορετικός από τον σημερινό.
Ι) Ένα πραξικόπημα που ήταν όλοι έτοιμοι να νομιμοποιήσουν εκτός από τον τουρκικό λαό, ΙΙ) Φρόνιμα και τακτικά, πάω μ'εκείνον που νικά - Το πραξικόπημα στην Τουρκία, ΙΙΙ) Το φάντασμα της ταυτότητας.
I
Δημήτρης Α. ΓιαννακόπουλοςΑς μην υποκρινόμαστε, αυτό το αποτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία έρχεται να αποκαλύψει την χαμηλή ποιότητα των διεθνών πολιτικών και την ερμαφρόδιτη φύση του διεθνούς συστήματος ασφαλείας. Και ενώ θέτει κρίσιμα ερωτήματα για τον ίδιο τον ρόλο του ΝΑΤΟ στις χώρες-μέλη του, καταδεικνύει εμφατικώς πως όταν ο λαός βγαίνει στους δρόμους, η ιστορία παύει να είναι δράμα με όρους σεναρίου. Γίνεται ίσως τραγωδία με διαστάσεις εμφυλίου, αλλά έτσι κτίζονται ισχυρές εθνικές πολιτικές κοινότητες και ταυτότητες.
Την άλλη πιθανότητα δημιουργεί αποκλειστικά ο λαϊκός παράγοντας και στην Τουρκία χθες το βράδυ ήταν αυτός που λειτούργησε σαν πολιτικός καταλύτης στο στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο όλοι οι διεθνείς παράγοντες ήταν έτοιμοι να νομιμοποιήσουν πολιτικώς, αν φυσικά πετύχαινε και δεν διατάρασσε αυτό που ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζον Κέρι βιάστηκε να δηλώσει σε συνέντευξη Τύπου με τον Ρώσο ομόλογό του Σεργκέι Λαβρόφ: «Ελπίζουμε πως θα υπάρξει ειρήνη, σταθερότητα και συνέχεια στην Τουρκία»! Με τον Λαβρόφ πιο προσεκτικό, αλλά εξίσου αποκαλυπτικό για τις προθέσεις τους, να καλεί «Να αποφευχθεί η αιματοχυσία στην Τουρκία και τα όποια πολιτικά ζητήματα υπάρχουν να διευθετηθούν εντός του πλαισίου του Συντάγματος της χώρας»! Και οι δυο, εκείνη την κρίσιμη στιγμή για την εξέλιξη του στρατιωτικού πραξικοπήματος, ενίσχυαν εμμέσως τους πραξικοπηματίες. Εμμέσως πλην σαφώς, όπως έπραξαν και σχεδόν όλοι οι αιφνιδιασμένοι παράγοντες της ΕΕ.
Μετά την αποτυχία των πραξικοπηματιών, όλα άλλαξαν. Όλοι θυμήθηκαν πως υπάρχει νόμιμη κυβέρνηση στην Τουρκία και σχεδόν όλοι έσπευσαν να στηρίξουν τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, τον οποίο πριν από λίγη ώρα θεωρούσαν, μάλλον με ανακούφιση, «τελειωμένη περίπτωση», αν όχι φυγάδα! Μετά από αυτή την πράξη σοβαρής αποσταθεροποίησης και εμφυλίου στην Τουρκία, ο Ερντογάν πράγματι είναι μεσοπρόθεσμα μια «τελειωμένη περίπτωση» - και νοιώθω μεγάλη απαξία προς τους συναδέλφους μου ειδικούς σε θέματα διεθνούς πολιτικής και ασφάλειας, οι οποίοι εκτιμούν πως τώρα ο Ερντογάν θα είναι ισχυρότερος παρά ποτέ - αλλά παράλληλα ο τουρκικός στρατός αποδυναμώνεται σε κρίσιμο βαθμό ως πολιτικός παράγοντας, που διασφαλίζει την εθνική ενότητα και την ισχύ της Τουρκίας.
Για πρώτη φορά στην σύγχρονη πολιτική ιστορία της Τουρκίας, ο στρατός αντί για παράγοντας σταθερότητας και ασφάλειας, αποκτά αποσταθεροποιητικά σημαινόμενα. Και αυτό θα μπορούσε να βγει σε καλό για την ανάπτυξη της δημοκρατίας στην χώρα. Θα μπορούσε η επόμενη μέρα αυτού του σύντομου εμφυλίου πολέμου στην γείτονα να είναι μια καλή μέρα καί για την δημοκρατία καί για την ευημερία μακροπρόθεσμα. Αρκεί ο Ερντογάν να δείξει αρετή, τόλμη και ένα εντελώς διαφορετικό πολιτικό προφίλ από αυτό το αντιδραστικό και φοβικό που χαρακτήριζε την τελευταία του περίοδο στην ηγεσία της χώρας του.
Όσο για την Ελλάδα και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις η αποτυχία του πραξικοπήματος στην Τουρκία είναι μια καλή είδηση… καλύτερη δεν γίνεται, λαμβάνοντας μάλιστα υπόψιν πως αρχιπραξικοπηματίας ήταν ο άκρως αμφιλεγόμενος και αριβιστής αρχηγός της Στρατιάς του Αιγαίου. Χωρίς αυτό να υποβαθμίζει τις εκτιμήσεις μου για τις πιέσεις αναθεώρησης του καθεστώτος στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο – στις οποίες αναφέρθηκα στο προηγούμενο άρθρο μου «Γιατί μαλάκωσε ο σκληρός Ερντογάν…». Το ζήτημα παραμένει και προκαλείται από τις πολιτικές αντιφάσεις και τις διαφορετικές στρατηγικές που χαρακτηρίζουν την ίδια την εξέλιξη του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, καθώς και την σχέση αυτών των δύο.
Θα κλείσω αυτό το σύντομο σημείωμα μεταφέροντας σε σένα, αναγνώστη μου, ένα αίσθημα «φόρου τιμής» προς εκείνους τους ώριμους τούρκους πολίτες και αστυνομικούς που αγωνίστηκαν με κίνδυνο της ζωής τους για να μην πάρει ανεξέλεγκτες διαστάσεις ο εμφύλιος στην Τουρκία, που ξεκίνησε με την πραξικοπηματική δραστηριότητα μιας χούφτας επίορκων αξιωματικών, που καί σε αυτήν την περίπτωση φαινόταν αρχικά ικανή για να επαναλάβει ως φάρσα την ιστορία ηγεμονισμού του στρατιωτικού κατεστημένου στα πολιτικά πράγματα της γείτονος. Μόνον που αυτή τη φορά η «φάρσα» είχε πολύ μεγάλο κόστος σε αίμα στρατιωτικών, στρατιωτών και πολιτών. Παράλληλα θέλω να επισημάνω την επικίνδυνη πλέον για την ασφάλεια στον κόσμο και την ειρήνη σε διεθνές επίπεδο, υποκρισία των μεγάλων και μικρότερων δυνάμεων που εμπλέκονται αντικειμενικά στην γεωπολιτική και γεωστρατηγική σκακιέρα μιας περιοχής στην οποία ιδιαίτερα κρίσιμη θέση κατέχει η Ελλάδα.
Η αποσταθεροποίηση της Τουρκίας – όπως έχω δείξει κατά το παρελθόν – και όχι άλλων περιοχών στην Ευρώπη, στην Ευρασία και στην Μέση Ανατολή, θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα νέο παγκόσμιο πόλεμο, όχι με άλλα μέσα, αλλά με εκείνα τα παραδοσιακά μιας σαρωτικής για την ανθρωπότητα, γενικευμένης εμπλοκής της παγκόσμιας στρατιωτικής μηχανής.
II
Απόστολος ΑποστολόπουλοςΣτο παρά τρίχα τη γλίτωσε ο Ερντογάν αν οι πρώτες πληροφορίες είναι σωστές ότι οι πραξικοπηματίες χτύπησαν το ξενοδοχείο που έμενε αφού το είχε εγκαταλείψει λίγη ώρα νωρίτερα. Λίγα λεπτά για την τύχη μιας χώρας, πολλών ανθρώπων, της Ευρώπης και πολλών άλλων, γεωπολιτικών και οικονομικών, που θα μάθουμε σιγά-σιγά από αύριο. Πρωί-πρωί του Σαββάτου το μόνο που ξέρουμε είναι ότι μόλις σιγουρεύτηκαν Αμερικανοί και Ευρωπαίοι ότι ο Ερντογάν είναι ζωντανός βγήκαν στα μπαλκόνια να ζητωκραυγάσουν για τη νίκη της νομιμότητας και της δημοκρατίας.
Φρόνιμα και τακτικά, όπως λέει και ο Βάρναλης στο ποίημα του με τίτλο «ο καλός λαός», φρόντισαν να στηρίξουν τον νικητή. Φιλύποπτοι, περιμένουμε να μάθουμε ποιος ειδοποίησε τον Ερντογάν να φύγει από το ξενοδοχείο, και κυρίως αν από το κρησφύγετό του επικοινώνησε με τον Ομπάμα και απόσπασε υποστήριξη εν των γίγνεσθαι του πραξικοπήματος με οπωσδήποτε σημαντικά ανταλλάγματα, ή αν, ειδικά οι Αμερικάνοι, «προσχώρησαν» αφού έμαθαν ότι είναι ζωντανός και μάχιμος, οπότε έκαναν την ανάγκη φιλοτιμία-οι Ευρωπαίοι ήρθαν κολαούζοι. Πάντως, πρωί του Σαββάτου, ο Ερντογάν είναι στην Κωνσταντινούπολη ενώ πρωτεύουσα του Κράτους είναι η Άγκυρα. Τις επόμενες λίγες ώρες θα δούμε αν η Τουρκία θα έχει για λίγο δυο κυβερνήσεις. Αν, δηλαδή, οι πραξικοπηματίες έχουν κάτι για να παζαρέψουν τη ζωή τους.
Εντυπωσιακή είναι η ικανότητα άμεσης κινητοποίησης των οπαδών του Ερντογάν μέσα στην πιο «δυτικόστροφη» πόλη της Τουρκίας. Υποδηλώνει, πέραν της οργανωτικής πλευράς, ότι η επιρροή του Ισλάμ αγγίζει πλατειά στρώματα του πληθυσμού όχι απλώς με την έννοια του θρησκευτικού πάθους αλλά με τη διάσταση του εθνικής ανεξαρτησίας. Το Ισλάμ θεωρείται στο χώρο της ευρείας Μ. Ανατολής, όχημα ανεξαρτησίας έναντι της επιβουλής του Δυτικού, ανήθικου, ιμπεριαλισμού-οι τζιχαντιστές είναι η ακραία εκδοχή. Και ο Ερντογάν έχει ενοχλήσει επαρκώς τη Δύση, έστω επιφανειακά, ώστε να είναι πειστικός στον κόσμο όταν μιλάει για ανεξαρτησία. Το ισλαμικό κύμα θα ενισχυθεί στην Τουρκία. Μια αναλογία πιστεύω είναι επιτρεπτή: Όπως ο «κομμουνισμός» επικάθησε στην καθυστερημένη Ρωσία ως επιφανειακό φαινόμενο και τελικά αποχώρησε, έτσι και ο Κεμαλισμός, δηλαδή η βίαιη αστικοποίηση της Τουρκίας, ήταν μοιραίο να υποχωρήσει μπρος σ’ αυτό που η χώρα κουβαλάει βαθιά στην ψυχή της, το Ισλάμ, την Ανατολή και τις μνήμες της Αυτοκρατορίας. Οι λαοί τρέφονται με όνειρα (μόνο κάτι τερατογεννέσεις τύπου Φίλη και Ρεπούση δεν ονειρεύονται) και η Ιστορία και οι κοινωνίες δεν ανέχονται βιασμούς, έχουν ακατανίκητους δικούς τους ρυθμούς για αλλαγές. Δυο λόγια ακόμα: το πραξικόπημα εκδηλώθηκε λίγες μέρες αφότου ο Ερντογάν αποπειράθηκε στροφή φιλορωσική στο θέμα της Συρίας, τραβώντας μάλιστα το σκοινί μακριά ενοχλώντας και πάλι τις ΗΠΑ. Ταυτόχρονα έκανε συνεχείς εκκαθαρίσεις στις Ένοπλες Δυνάμεις προκαλώντας ασφυξία σε προσωπικό επίπεδο σε πλήθος αξιωματικών. Ο συνδυασμός αυτών των δυο δημιουργούσε ευνοϊκές συνθήκες για την εκδήλωση πραξικοπήματος, ενώνοντας το προσωπικό κίνητρο με τους πολιτικούς στόχους.
Ο Ερντογάν ενίσχυσε ασφαλώς τη θέση του αλλά αυτό δεν σημαίνει αυτομάτως την μακροημέρευσή του. Απλώς αποδυναμώθηκαν οι δυνατότητες ανατροπής του από εσωτερικές δυνάμεις-πάντα υπό την αίρεση ότι η εικόνα επικράτησής του είναι η πραγματική. Η επιθυμία των Δυτικών να έχουν και μια Μεγάλη Τουρκία για φράχτη της Ρωσίας και να την έχουν υποχείριό τους, όπως περίπου ήταν στα στερνά της η Οθωμανική αυτοκρατορία, μάλλον δεν μπορεί να περπατήσει, όχι με τον Ερντογάν. Ή αυτός θα πέσει με κάποιον από τους πολλούς τρόπους που ανατρέπονται διάφοροι ενοχλητικοί ηγέτες ή θα τεμαχιστεί η Τουρκία. Οι Δυτικοί έκαναν σχεδόν δυο αιώνες να καταλήξουν, με βαριά καρδιά, στον τεμαχισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η ώρα για νέες τελειωτικές αποφάσεις δεν είναι καθόλου μακριά.
III
Γιώργος ΠρεβελάκηςΤο Brexit εμφανίζεται ως παράλογη, παρορμητική ενέργεια των Βρετανών, αντίθετη προς την ελίτ της χώρας. Αυτή η κίνηση, αρνητική για τα οικονομικά συμφέροντα τόσο της Ευρώπης όσο και του Ηνωμένου Βασιλείου, ερμηνεύεται ως συνέπεια από την ανεπάρκεια της πολιτικής ηγεσίας και την άνοδο του λαϊκισμού.
Η κρίσιμη στροφή δεν είναι η έκβαση· είναι η διενέργεια του δημοψηφίσματος. Και άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, σε παρόμοια περίπτωση, ενδέχεται να υπερψήφιζαν την έξοδο· οι πολιτικές τους ελίτ, όμως, αποφεύγουν να θέσουν το ερώτημα στους πολίτες. Το Brexit δεν διακυβεύθηκε στις 20 Ιουνίου 2016, αλλά όταν κάποιες ισχυρές δυνάμεις, σημαντικό τμήμα της ελίτ, επέβαλαν το δημοψήφισμα. Η κυρίαρχη αντίφαση δεν βρίσκεται μεταξύ λαού και ελίτ.
Δεν είναι δύσκολο να κατανοηθεί τι κινεί το Bremain· τα οικονομικά πλεονεκτήματα έχουν αναλυθεί επαρκώς. Πιο σημαντικό είναι να εντοπιστούν τα κίνητρα, λαού και ηγεσίας, τα οποία οδήγησαν στο Brexit.
Σήμερα, πάλι, «ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη», όχι όμως το κατά Μαρξ «φάντασμα του Kομμουνισμού». Σήμερα, πάνω από την Ευρώπη, αλλά και πάνω από όλον τον κόσμο, αιωρείται το φάντασμα της Ταυτότητας. Καθώς οι ιστορικές ασφάλειες της εθνικής ταυτότητας κλονίζονται, οι λαοί αντιμετωπίζουν ένα οντολογικό ερώτημα, η σημασία του οποίου υπερβαίνει τις οικονομικές παραμέτρους: «ποιοι είμαστε;». Στο ερώτημα αυτό δεν βρίσκεται μια αποτελεσματική απάντηση, δηλαδή μια τοποθέτηση προσαρμοσμένη στη ρευστότητα του γεωπολιτικού περιβάλλοντος – μόνον επί μέρους απαντήσεις είναι εφικτές. Μια τέτοια απάντηση έδωσαν οι Βρετανοί. Επιβεβαίωσαν την παλαιά αγγλική πολιτισμική ταυτότητα, τη «νησιωτικότητα»: δεν γνωρίζουμε, πιθανόν, ακόμη ποιοι ακριβώς είμαστε· πάντως, δεν είμαστε «ηπειρωτικοί», continentals.
Είναι, όμως, η Ευρώπη αποκλειστικά ηπειρωτική; Είναι, αν ορίζεται ως ένα σύνολο επικεντρωμένο στη Γερμανία. Η πρόσφατη ευρωπαϊκή πορεία αναβίωσε τους βαθιά ριζωμένους φόβους της βρετανικής ελίτ, τους οποίους εξέφρασε αριστοτεχνικά ο γεωγράφος Halford Mackinder στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η ζωτική απειλή για τον αγγλοσαξονικό πολιτισμό είναι να διαμορφωθεί ένα αρραγές ηπειρωτικό σύνολο, γύρω από ένα κέντρο χωροθετημένο μεταξύ δυτικής και ανατολικής Ευρώπης. Η Αγγλία, παλαιό κέντρο του κόσμου, έτσι μετατρέπεται σε περιφέρεια· οι Ηνωμένες Πολιτείες απομονώνονται. Αυτή η γεωπολιτική αναπαράσταση εξηγεί τους δύο παγκοσμίους πολέμους, τον ψυχρό πόλεμο και τη στάση της Δύσης έναντι της μετα-ψυχροπολεμικής Ρωσίας.
Η ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού, το λαϊκό αίσθημα, συνδυάστηκε με τα παραδοσιακά ανακλαστικά των βρετανικών ελίτ. Στο συλλογικό βρετανικό υποσυνείδητο, η σημερινή Ευρώπη φαίνεται ως revanche της Mitteleuropa, έναντι της νικήτριας θαλασσινής δύναμης κατά τους δύο παγκοσμίους πολέμους.
Στη νέα αυτή περιπέτεια του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι συγκρούσθηκαν δύο αντιλήψεις, η οικονομική και η πολιτισμική. Επειτα από ένα μακρό διάστημα πλήρους κυριαρχίας της οικονομικής, επικράτησε η πολιτισμική διάσταση. Πρόκειται για μια μεγάλη αλλαγή. Η ατζέντα των συγκρούσεων, εντός και εκτός των κρατικών πλαισίων, μεταφέρεται από το αίτημα για ευμάρεια στην ανάγκη για ταυτότητα.
Οπως συνέβη με τις ακρότητες του οικονομισμού, τις οποίες έζησε η Ευρώπη, στη νέα, «εθνική» τάση ελλοχεύουν σοβαροί κίνδυνοι, εάν οι λαοί απλώς οπισθοδρομήσουν στις παλαιές μορφές εθνικισμού. Χρειάζεται να επαναπροσδιοριστούν οι ταυτότητες, ώστε να ληφθούν υπ’ όψιν οι νέες συνθήκες του μεταβεστφαλιανού κόσμου – μόνον έτσι θα αποφευχθούν νέες καταστροφές.
Η απάντηση στο ερώτημα «ποιοι είμαστε;» δεν μπορεί να τεθεί μόνον στο σταθερό πλαίσιο του περίκλειστου εδαφικού έθνους-κράτους. Η Παγκοσμιοποίηση, καθώς και οι τεχνολογικές εξελίξεις, το έχουν αδυνατίσει, διευκολύνοντας ταυτοχρόνως την ανάδυση δικτυωτών ταυτοτήτων, όπως οι διασπορικές ή οι θρησκευτικές. Οι δύο μορφές αλληλοεπιδρούν συνθετικά.
Η ευρωπαϊκή ενοποίηση θα όφειλε να τείνει προς μιαν υβριδική ταυτότητα, σύνθεση της εδαφικής και της δικτυωτής. Κυριάρχησε, όμως, η οικονομιστική ουτοπία. Σήμερα η Αγγλία διαχωρίζει τη θέση της. Ισως προχωρήσει μόνη της προς την υβριδική αναζήτηση, καθώς διαθέτει στο πολιτισμικό της υλικό ισχυρή εδαφική βάση και την παράδοση του ανοικτού, ασυνεχούς, δικτυωτού χώρου τής πάλαι ποτέ θαλασσινής Αυτοκρατορίας.
Το βρετανικό δημοψήφισμα επικαιροποιεί τους λόγους για τους οποίους δημιουργήθηκε η Ευρώπη, δηλαδή την εξασφάλιση της ειρήνης, της σταθερότητας και της ελευθερίας. Οι παλαιές απειλές επανέρχονται στο προσκήνιο. Χαράζει, όμως, και νέες προοπτικές. Αν δεν αποστασιοποιηθεί από την Ευρώπη, η Αγγλία έχει την ευκαιρία να προβάλει μια νέα ευρωπαϊκή εναλλακτική έναντι της σημερινής παρακμιακής. Η Ελλάδα, όπως και η Γαλλία, θα διστάσει και πάλι ανάμεσα σε δύο διαφορετικές εκδοχές της ευρωπαϊκής πορείας.
Το Brexit άνοιξε μια περίοδο με μεγάλους γεωπολιτικούς μετασχηματισμούς. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, επίκεινται εκλογές, αμερικανικές και γαλλικές. Το καλοκαίρι του 2018 ο κόσμος μας θα είναι, ενδεχομένως, πολύ διαφορετικός από τον σημερινό.