Ευρωκεντρισμός, κοσμικισμός, φονταμενταλισμός (eurocentrism, secularism, fundamentalism). Ορισμένες επισημάνσεις.

Γιατί κανείς δεν αναφέρεται σε οικονομικούς φονταμενταλιστές και φανατικούς κοσμικιστές; Άνθρωποι των δύο αυτών κατηγοριών είναι κατεξοχήν απρόθυμοι να αμφισβητήσουν τις προκείμενες και τις προϋποθέσεις των αντιλήψεων και των θεωριών τους, των υποθέσεων και των πίστεων τους, και με εξαιρετικά μαχητικό και πολεμικό τρόπο, περιφρονούν ή/και δαιμονοποιούν όσες και όσους διαφοροποιούνται από - ή αμφισβητούν - τις αντιλήψεις τους. Πέρασε η εποχή του μεγαλείου τους και της απόλυτης και ασύδοτης κυριαρχίας τους. Ο νέος ιστορικός αιώνας δεν θα είναι μονάχα ποσοτικά, αλλά και ποιοτικά, εντελώς διαφορετικός από τον 19ο και τον 20ο χρονολογικό αιώνα.


Σε πρόσφατο άρθρο στο Foreign Policy με τίτλο ''Πως ο γαλλικός κοσμικισμός έγινε φονταμενταλιστικός'' (How French Secularism Became Fundamentalist) θίγονται κάποια σημεία που έχουν ενδιαφέρον. Έχω γράψει για την ιδιαιτερότητα του γαλλικού πολιτειακού προτύπου (αλλά και για το Βέλγιο) και έχω αναφέρει πως οι γενικεύσεις αποκρύβουν τόσο την ιδιαιτερότητα της περίπτωσης της Γαλλίας όσο και μεγάλες παγκόσμιες θεματικές (έχω επίσης μιλήσει για κοσμικό φονταμενταλισμό ο οποίος, βρισκόμενος στο απυρόβλητο, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για θρησκευτική αντίδραση, τροφοδοτώντας την). Το άρθρο καταλήγει στην άποψη πως μια επιθετική, φονταμενταλιστική μορφή κοσμικισμού (laïcité) έχει συμβάλλει στην ριζοσπαστικοποίηση των νέων.

Κατά την περίοδο των χτυπημάτων στο Παρίσι είπα σε ένα φίλο πως το γαλλικό πολιτειακό πρότυπο (το οποίο θυμίζω πως θεωρήθηκε ως το κατεξοχήν «νεωτερικό» πολιτικό πρότυπο και μοντέλο για άλλες χώρες) θα φανεί σταδιακά πως είναι παρωχημένο και ξεπερασμένο και πως αποτελεί ένα απομεινάρι του παρελθόντος. Έπεσε από τα σύννεφα. Παραλίγο να λιποθυμήσει.

Οι εθνικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες της Γαλλίας (και του Ηνωμένου Βασιλείου) θεωρήθηκαν, σε αρκετές περιπτώσεις, ως «νεωτερικά» πρότυπα καθολικής ισχύος (από τη μελέτη του εθνικισμού και τις απόψεις περί «πρωτογενών» εθνικισμών μέχρι πολιτειακές, κοινωνικές και οικονομικές δομές και ότι άλλο μπορείτε να φανταστείτε). Αυτές οι ιδιαιτερότητες, στις μέρες μας, δεν έχουν απλά χάσει την καθολική τους ισχύ σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά φανερώνονται πλέον και ως αδυναμίες σε τοπική κλίμακα.

Στην εποχή μας, ότι πιο οπισθοδρομικό, παρωχημένο και ξεπερασμένο είναι να επιχειρήσει να εφαρμόσει ένα κράτος τις αρχές που εφαρμόστηκαν το 1905 στη Γαλλία (και οι οποίες έχουν τις ρίζες τους στη Γαλλική Επανάσταση). Αυτές οι αρχές είναι εκτός εποχής σε επίπεδο πραγματικότητας αλλά παραμένουν ακόμα ισχυρές σε επίπεδο ιδεών. Όταν όμως ο κόσμος αλλάζει και οι ιδέες δεν αλλάζουν, οπωσδήποτε καλό δεν είναι.

Και το σημαντικότερο. Ο σοβιετισμός κατέρρευσε. Όλοι περίμεναν πως θα έρθει ο Φουκογιάμα. Τελικά τι ήρθε; Ο παναραβισμός κατέρρευσε. Ομοίως, όλοι περίμεναν πως θα έρθει ο Φουκογιάμα. Τελικά τι ήρθε; Ο ρωσικός σοβιετισμός και ο αραβικός εθνικισμός (και σοσιαλισμός) αποτέλεσαν τα κοσμικά παιδιά ή αδέρφια της Γαλλικής Επαναστάσεως (τα ίδια ισχύουν και για τον κεμαλισμό στην Τουρκία). Από τη Ρωσία και τις αραβικές χώρες πλέον έχουμε φτάσει στον πυρήνα: στην Γαλλία.

Αυτό δεν μπορούν, ή δεν θέλουν, να καταλάβουν.

(-) Και δεν μπορούν να το καταλάβουν οι οπαδοί του Φουκογιάμα γιατί προτάσσουν το σοσιαλιστικό και όχι το κοσμικιστικό ως το πρωτεύον στοιχείο, μη βλέποντας πως και ο φιλελεύθερος κοσμικισμός διέρχεται κρίση και υποχωρεί (και οι μαρξιστές πρότασσαν ως στοιχείο διαφοροποίησης το κοινωνικό-οικονομικό ζήτημα αστικής/προλεταριακής επαναστάσεως υποβαθμίζοντας το κοσμικό ενοποιητικό στοιχείο).

(-) Ο κοσμικισμός της Γαλλίας είναι διαφορετικός από αυτόν των Η.Π.Α (ή του Κεμπέκ). Η όποια παραπάνω ευελιξία των Η.Π.Α οφείλεται ακριβώς στην διαφορετικότητα του κοσμικισμού της (secularism) και στη σχέση του τελευταίου με το θρησκευτικό του παρελθόν και περιβάλλον (μια τέτοια σχέση στις μέρες μας αποτελεί πλεονέκτημα).


Από τις αρχές έως περίπου τα μέσα του 20ου αιώνα χρονικά, και χωρικά από τις Ηνωμένες Πολιτείες μέχρι την Τουρκία, από την Ρωσία μέχρι το Ιράν και από την Ινδία μέχρι την Αίγυπτο, υπήρξε ένας εξευρωπαϊσμός των πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών ελίτ (η Κίνα εξ'αρχής αντιστάθηκε). Την αντιστροφή αυτής της πορείας παρατηρούμε στις μέρες μας. Η εναντίωση και το ''backlash''προς αυτές τις ευρω-κοσμικές ελίτ αποτελεί συστατικό στοιχείο της πολιτικής διαμάχης που εξελίσσεται σε εξαιρετικά διευρυμένη αν όχι παγκόσμια κλίμακα (πλην κεντρικής και νότιας Αφρικής και ίσως σε τμήματα της λατινικής Αμερικής). Χώρες όπως η Ινδία, το Ισραήλ και η Τουρκία βρίσκονται, όσο και εάν φαίνεται περίεργο, στην πρωτοπορία αυτών των εξελίξεων και νέων συνθηκών (το Ιράν μάλλον υπήρξε η χώρα «αισθητήρας»).

Παντού βλέπουμε σπέρματα μιας πολιτικής σύγκρουσης ανάμεσα σε θρησκευόμενους και ευρω-κοσμικούς, δηλαδή ανάμεσα σε πολιτιστικά αυτόχθονες και στην εξευρωπαϊσμένη κοσμική πολιτισμική ελίτ και την διεθνοποιημένη και παγκοσμιοποιημένη ιντελιγκέντσια του ευρωπαϊκού διαφωτισμού (The causes and present shape of what one may call Eurosecularity constitute one of the most interesting problems in the sociology of contemporary religion. The other exception is perhaps even more relevant to the question of secularization, for it is constituted by an international cultural elite, essentially a globalization of the Enlightened intelligentsia of Europe).

Αυτές τις συνθήκες έχουν αρχίσει να βιώνουν και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Απλά οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτελούν μιας εξόχως ιδιαίτερη και πολυσύνθετη περίπτωση για διάφορους λόγους και σε πάμπολλους τομείς. Ενδεικτικά: Πρώτον, οι Η.Π.Α, σε αντίθεση με την Ινδία, το Ισραήλ και την Τουρκία, δεν δημιουργήθηκαν ως κοσμική χώρα, αλλά ως η πρώτη θρησκευτική δημοκρατία στον πλανήτη, η οποία επιδίωξε να συγκεράσει τον Καλβίνο με τον Χόμπς. Δεύτερον, ο αυτόχθων αμερικανικός διαφωτισμός ήταν πολύ διαφορετικός από τον δυτικοευρωπαϊκό, είχε λαϊκή, κοινοτική και θρησκευτική - κυρίως «από τα κάτω» - καταγωγή και δεν ήταν αντι-χριστιανικός (κάτι που δίνει στις Η.Π.Α μεγαλύτερα περιθώρια ευελιξίας σε σχέση με άλλες κοσμικές δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες, όπως η Γαλλία και το Βέλγιο). Τρίτον, η μεγάλη μάχη, τόσο στην αμερικανική ήπειρο (νότια και βόρεια) όσο και στο εσωτερικό των Η.Π.Α είναι ενδο-χριστιανική και γίνεται για τη διαμόρφωση των συσχετισμών ανάμεσα σε Ρωμαιοκαθολικισμό και Προτεσταντισμό με τις ευρω-κοσμικές ελίτ να προσπαθούν να διαχειριστούν ή να χειραγωγήσουν αυτή την «διαμάχη».

Η δυτική Ευρώπη, υπό τον ιδεολογικό μανδύα του λιμπεραλισμού, αποτέλεσε το μοναδικό παράδειγμα πολιτισμού στον πλανήτη που οι σχέσεις του με όλα τα υπόλοιπα πολιτιστικά σώματα υπήρξαν σχέσεις αντιθέσεως και μόνον (με την αποικιοκρατία ανακηρύχθηκαν άπαντες συλλήβδην «εχθροί», απλώς και μόνον επειδή υπήρχαν και αποφασίστηκε ο «εκπολιτισμός» τους) ενώ στις φιλοσοφικές της προϋποθέσεις τέθηκε μονομάχος εναντίον ολόκληρης της ανθρωπότητας. Το αγεφύρωτο χάσμα (το οποίο νομίζουν πως μπορούν να υπερβούν μέσω της «πολυ-πολιτισμικότητας») μεταξύ των ευρω-κοσμικών ελίτ και όλων των υπόλοιπων πολιτιστικών σωμάτων, συμπεριλαμβανομένου του αμερικανικού, εκφράζεται δια του όρου «ριζοσπαστισμός» (funtamentalismus). Έτσι έχουμε αμερικάνικο funtamentalismus, ρωσικό funtamentalismus, ινδικό funtamentalismus, περσικό και αραβικό funtamentalismus, χριστιανικό και ισλαμικό funtamentalismus, και πάσης φύσεως άλλους funtamentalismus.


Όταν μιλάμε για «ευρωκεντρισμό» δεν αναφερόμαστε σε ολόκληρη την ιστορία και γεωγραφία της ευρωπαϊκής ηπείρου, αλλά κυρίως στην κεντρική γεωγραφία του φιλελευθερισμού - ή του ριζοσπαστικού «δυτικισμού» - στην οποία αναπτύχθηκαν οι ιδεολογίες της Προόδου, δηλαδή στο τρίγωνο μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου, Γαλλίας και Κάτω Χωρών, μετά από μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Όταν ασκείται κριτική στον «ευρωκεντρισμό», δεν ασκείται κριτική ούτε στην Βαλένθια και τη Σαλαμάνκα (με την περίφημη σχολή της) ή την Τοσκάνη, ούτε στα Μετέωρα και την Κωνσταντινούπολη, ούτε στο Κίεβο και στην Ευρώπη του Δούναβη και του Δνείπερου, ούτε στα Καρπάθια Όρη και τη Βαρσοβία, ούτε στη Βαλτική και την Αδριατική. Ασκείται κριτική στην ιστοριογραφία και στις αντιλήψεις που θεμελιώθηκαν και κυριάρχησαν κατά τον 18ο και κυρίως τον 19ο αιώνα (δες δεύτερη σημείωση), μετατρέποντας σε περιφέρειες όχι μονάχα εξω-ευρωπαϊκούς ιστορικούς χώρους, αλλά και όλες τις προηγούμενες ευρωπαϊκές πόλεις και περιοχές που προανέφερα. Ένα από τα μεγαλύτερα θύματα του ευρωκεντρισμού είναι η ίδια η Ευρώπη, δηλαδή οι περισσότερες περιοχές της.

Ευρωκεντρική ιδεολογία και ιστοριογραφίασημαίνει για παράδειγμα, σε ενδο-ευρωπαϊκό επίπεδο, την πλήρη και ολική εξάλειψη ή/και εξαφάνιση από τις συνειδήσεις της γνώσης πως ο Μιχαήλ Ατταλειάτης, στα τέλη του ενδέκατου αιώνα, μας προσέφερε μια εξαιρετική περιγραφή του τρόπου λειτουργίας της αγοράς σε ολιγοπωλιακές συνθήκες, και της επίδρασης των διακυμάνσεων της τιμής των σιτηρών στο σύνολο των τιμών και των αμοιβών, ενώ, σε εξω-ευρωπαϊκό επίπεδο, την πλήρη και ολική εξάλειψη ή/και εξαφάνιση ενός διάσημου κινεζικού κείμενου του πρώτου αιώνα μ.Χ υπό τον τίτλο ''Λόγοι περί άλατος και σιδήρου'', στο οποίο εξετάζεται η σχέση εμπορίου, κυβερνητικής παρέμβασης και μονοπωλίων στο εσωτερικό της Κίνας επί αυτοκράτορα Wu (δυναστεία Han).

Το γεγονός πως πριν λίγες δεκαετίες υπήρχαν ελάχιστα hijab στην κεντρική γεωγραφία του Ισλάμ ενώ σήμερα έχει πλημμυρίσει ο κόσμος hijab - όχι μονάχα σε αυτά τα εδάφη, αλλά και σε πολλές ευρωπαϊκές μητροπόλεις -, δεν αποτελεί «αναίρεση» ούτε του «ευρωπαϊκού» πολιτισμού (έτσι γενικά και αόριστα) ούτε του Θουκυδίδη, αλλά του έργου του Condorcet ''Sketch for a Historical Picture of the Progress of the Human Mind'', έργο το οποίο ουσιαστικά αποτέλεσε θεμέλιο για όλες τις μετέπειτα αντιλήψεις περί Προόδου (είτε το γνωρίζουν αυτό οι σημερινοί φορείς τους είτε όχι). Επίσης, το γεγονός πως στις αρχές του 20ου αιώνα υπήρχαν περίπου 600 εκατομμύρια χριστιανοί στον πλανήτη ενώ σήμερα υπάρχουν περίπου 2,2 δισεκατομμύρια, δεν αποτελεί «αναίρεση» ούτε του «δυτικού» πολιτισμού (έτσι γενικά και αόριστα) ούτε του Θωμά Ακινάτη ή του Ιωάννη Εριγένη του Σκώτου (Johannes Scotus Eriugena), αλλά των απόψεων και των αντιλήψεων που εκφράστηκαν κατά τον 18ο αιώνα και ισχυρίζονταν πως σε εκατό χρόνια από τότε δεν θα υπήρχε ούτε μια Βίβλος στον κόσμο και πως το τελευταίο αντίτυπο της θα βρισκόταν σε κάποιο παλαιοπωλείο (αποδίδεται στον Βολταίρο, δεν έχει σημασία η ακριβής φράση, αυτή ήταν η πίστη των οπαδών της Προόδου). Η «Ευρώπη» και οι φορείς αυτών των απόψεων οπισθοχωρούν ή παρακμάζουν και όχι γενικά και αόριστα ο «δυτικός ή/και ευρωπαϊκός» πολιτισμός.

Όλα τα προηγούμενα διευκρινίζονται προκειμένου, σε κατάλληλο χρόνο, να γίνουν ορισμένες παρατηρήσεις και επισημάνσεις για τις ευρωπαϊκές και ευρύτερα παγκόσμιες εξελίξεις και τους μετασχηματισμούςπου λαμβάνουν χώρα στην εποχή μας.

(-) Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δεν μπορούν να θεωρηθούν αυτονόητα ως απλή «προέκταση ή συνέχεια» όσων περιγράφω.

(-) Μια από τις πλέον παραπλανητικές χρονολογίες που έχουν καθιερωθεί ως ιστοριογραφικό σημείο καμπής είναι το 1492. Η χρονολογία αυτή υποτίθεται πως σηματοδοτεί την απαρχή της «ευρωπαϊκής» κυριαρχίας ή ηγεμονίας σε πλανητική κλίμακα. Ουδέν ψευδέστερον. Η ευρωπαϊκή, δηλαδή των χωρών της Ατλαντικής Ευρώπης (από την Πορτογαλία μέχρι την Ολλανδία), επέκταση άρχισε να γίνεται αισθητή με όρους ηγεμονικούς στην παγκόσμια ήπειρο, δηλαδή την ΑφροΕυρασιατική, προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Καμία επικυριαρχία - με όρους ηγεμονικούς - δεν υπήρχε επί των άλλων πολιτιστικών συνόλων και αυτοκρατοριών, μέχρι, για παράδειγμα, το 1750 (1492: Ένα παραπλανητικό ιστοριογραφικό σημείο καμπής). Οι αποικιοκρατικές ευρωπαϊκές δυνάμεις δεν είχαν σχέσεις κυριαρχίας ως προς τους ιθαγενείς πληθυσμούς (π.χ της Ινδίας) μέχρι τα τέλη του 18ου ή τις αρχές του 19ου αιώνα, παρά δρούσαν υπό την ανοχή και άδεια των τελευταίων. Μέσω της ευρωκεντρικής ιδεολογίας και ιστοριογραφίας έχει υπερτιμηθεί τόσο η αρνητική όσο και η θετική επιρροή των δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων στις περιοχές αυτές προ του 18ου και κυρίως 19ου αιώνα. Ενδεκτικά: «As the Mughal Empire was established, in the mid sixteenth century, European traders accepted subordinate positions, just like other local Indian rulers. In doing so, they accepted the sovereignty and legitimacy or the Mughal rulers... Europeans often engaged with non-European political and economic actors before 1492, and even their dealings with Asians or Africans after that were often dictated and negotiated on the basis of European weaknesses and limitations. Contrary to what is commonly believed, even at the height of imperialism, in the mid 19th century, much of the world remained outside of direct European control»... “The millennial balance of the ecumene among the civilizations of the Middle East, India, China, and Europe”, says William McNeill (1963: 653), “did not decisively collapse until about the middle of the nineteenth century.” (Μεταξύ 1820 και 1870: Μακροδομές).



Αδιέξοδα του νεώτερου δυτικοευρωπαϊκού κοσμικισμού (secularism) και πολιτισμού της Προόδου. Δύο σύντομοι σχολιασμοί.

Πέρα - και μετά - από το Παρίσι και τις Βρυξέλλες. Μέρος α΄.

Η Ευρωκεντρική ιδεολογία, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές επιπτώσεις και «Ευρώπη».

Σύντομο σχόλιο περί γαλλικής Laïcité και Ισλάμ.

Demographics as Destiny: Globalization and the Resurgence of Religion Through Fertility.

Secularization Falsified.

I) Secularism, Myth, and History, II) Secularisation: New Historical Perspectives, and Bonus: Take Japan.

Before the Rise of the West. International Orders in the Early Modern World. Edited by Shogo Suzuki, Yongjin Zhang, Joel Quirk (Book review).

Εισαγωγή στην εποχή της μετα-εκκοσμίκευσης.

Η χαραυγή της εποχής της μετα-εκκοσμίκευσης - μέρος α´. Εισαγωγή.

Δημογραφία και Μετα-Εκκοσμίκευση. Μια πτυχή των δημογραφικών εξελίξεων που δεν τονίζεται.

Western policymakers need more culture.

Πολιτιστικές μακροδομές: Γενικές παρατηρήσεις για την μετακίνηση του κέντρου βάρους της χριστιανικής ανθρωπογεωγραφίας προς τον Παγκόσμιο Νότο.

Αφηγήσεις και «μετα-αφηγήσεις» (metanarratives).

Rethinking the Standard(s) of Civilization(s) in International Relations. Conference Review.

Σύντομη παρατήρηση για το πλανητικό σκηνικό και την αναβίωση πολιτισμικών, θρησκευτικών και νεοπαραδοσιακών μορφών και ταυτοτήτων.

Ιδεολογίες και πολιτισμοί. Σύντομη αναφορά.

Για την κύρια «ιδεολογική» διαμάχη των καιρών μας.

Δυτικο(ευρω)κεντρικός επαρχιωτισμός και Κίνα. Μια σύντομη εισαγωγική αναφορά.

II) Η προβληματική των σχέσεων «Ευρώπης» - Μεσογείου και I) Εκτενής πρόλογος και γενικότεροι προβληματισμοί περί της «Ευρώπης».

A Note on Civilizations and Economies.

After Western Hegemony – 40th World Congress of Sociology / Μετά τη Δυτική Ηγεμονία - Παγκόσμιο Συνέδριο Κοινωνιολογίας.

Ο ευρωκεντρισμός και τα άβαταρ του: τα διλήμματα της κοινωνικής επιστήμης. Εισαγωγή.

The global transformation: the nineteenth century and the making of modern international relations. Barry Buzan and George Lawson.

Thinking Inter-Culturally: From racist and Eurocentric Monologism to Inter-Civilizational Dialogism - John M. Hobson, Professor of Politics and International Relations.