«Δύση και Ισλάμ» - μέρος α´. Εισαγωγή στην αλληλοσυσχέτιση οντολογίας, επιστημολογίας, αξιολογίας και πολιτικής και στον τρόπο δικαιολόγησης και νομιμοποίησης στην ισλαμική και δυτική πραξεολογία.

...ο Γ. Μουμπάρακ δεν έχει καθόλου άδικο όταν λέει ότι... «το Ισλάμ θα είχε πολύ λιγότερες αντιστάσεις από τον χριστιανισμό απέναντι στη μαρξιστική χειραγώγηση, γιατί δεν κάνει ακόμη σαφή διάκριση μεταξύ εγκόσμιου και πνευματικού. Το πνευματικό κινδυνεύει να εξαφανιστεί πιο εύκολα κάτω από την υλιστική επίδραση της τεχνολογίας, μέσα σε μια μουσουλμανική κοινωνία που έχει γίνει κομμουνιστική». Γιατί έχει δίκιο; Διότι, σε τελική ανάλυση, ο χριστιανισμός είχε υποστεί παντού ή σχεδόν παντού τον κλονισμό μιας απότομης επιστημονικής προόδου, ορθολογιστικής και εκκοσμικευμένης πριναπό την επίδραση της βιομηχανικής Επανάστασης' διότι η μοκροχρόνια αυτή μύηση του τον είχε βοηθήσει να προσαρμοστεί, όχι χωρίς αντιστάσεις, αλλά διατηρώντας παρ' όλα ταύτα την ισορροπία του, και εγκαταλείποντας καθ' οδόν όλα όσα έπρεπε να εγκαταλείψει. Και τώρα είναι εξοπλισμένος απέναντι στην τεχνολογία, απέναντι στον ορθολογισμό, ακόμη και απέναντι στον μαρξισμό.

Fernand Braudel

Πολλοί ακαδημαϊκοί και πολιτικοί είχαν πειστεί ότι ο υφιστάμενος τρόπος ζωής, η σκέψη και οι πολιτικοί θεσμοί της Δύσης θα μπορούσαν εύκολα να προσαρμοστούν στις μουσουλμανικές κοινωνίες με το να συμμορφωθούν προς τα συστήματα πεποιθήσεων και τους κανόνες του Ισλάμ. Όμως, έπειτα από ορισμένες εμπειρίες, εξεπλάγησαν όταν είδαν ότι ακόμη και εκείνοι οι διανοούμενοι που είχαν δυτική ακαδημαϊκή εκπαίδευση παρέμειναν βαθιά προσκολλημένοι στο σύστημα πίστης, το δόγμα, τον πολιτισμό, την ιστορία και τη κουλτούρα του Ισλάμ. Ως εκ τούτου, στη δεκαετία του 1980 εμφανίστηκε ένα μεγάλος όγκος βιβλίων σχετικά με την ισλαμική θρησκευτική αναβίωση... Η κατηγοριοποίηση των ισλαμικών αντιδράσεων στη δυτική πολιτισμική πρόκληση μπορεί να γίνει μεθοδολογικό εμπόδιο στην κατανόηση των πραγματικών πηγών αυτού του φαινομένου. Συνεπώς, οι κατηγοριοποιήσεις αυτών των αντιδράσεων -όπως φονταμενταλιστικό Ισλάμ, παραδοσιακό Ισλάμ και κοσμικό Ισλάμ- μπορεί να οδηγήσουν σε υποκειμενικές γενικεύσεις. Οι όροι «φανταμενταλιστικό» ή «ριζοσπαστικό», που χρησιμοποιούνται από τους ανατολιστές για να απομονώσουν από τον συνηθισμένο μουσουλμανικό πληθυσμό εκείνες τις ομάδες που αποσκοπούν στην εγκαθίδρυση ενός ισλαμικού τρόπου ζωής με ένα πολιτικό σύστημα που θα περιλαμβάνει τα πάντα, δεν μπορούν να εξηγήσουν την αυξανόμενη ισλαμική αντίδραση στους δυτικούς τρόπους σκέψης και ζωής.

Η ασάφεια αυτών των όρων αποκρύπτει τον συνολικό χαρακτήρα του προβλήματος με το να παραλείπει τις ρίζες των συγκρουόμενων ζητημάτων. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι αυτές οι αντιδράσεις άρχισαν να διαδίδονται μεταξύ των πλέον εκβιομηχανισμένων και εκσυγχρονισμένων μουσουλμανικών μαζών αποδεικνύει ότι ούτε οι κοινωνιολογικές και οικονομικές αναλύσεις που σχετίζονται με τις θεωρίες του εκσυγχρονισμού είναι επαρκείς για την κατανόηση και την αποτίμηση αυτής της αντίδρασης. Σήμερα κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι, έπειτα από ένα ορισμένο στάδιο εκβιομηχάνισης και εκσυγχρονισμού, οι μουσουλμανικές μάζες ως σύνολο θα υιοθετήσουν δυτικούς τρόπους σκέψης και ζωής και αυτό γιατί στην πραγματικότητα το όλο πρόβλημα είναι κάτι παραπάνω από πρόβλημα σταδίου εξέλιξης. Η εν λόγω πραγματικότητα θα πρέπει να ιδωθεί υπό το πρίσμα ότι στην πραγματικότητα το Ισλάμ γίνεται αντιληπτό ως μια κοσμοθεωρία (Weltanschauung) εναλλακτική προς τη τη δυτική φιλοσοφικοπολιτική παράδοση και όχι υπό το πρίσμα της «ιδεολογικής αδιαλλαξίας του Ισλάμ έναντι του Δυτικού κόσμου σήμερα» (Crone & Hinds), καθώς και οι Μουσουλμάνοι μπορεί εξίσου καλά να κατηγορήσουν τη Δύση για «ιδεολογική αδιαλλαξία».

Από την άλλη πλευρά, ορισμένες υπεραπλουστευτικές εξηγήσεις για την ισλαμική αναβίωση έχουν χάσει την αξία τους λόγω της αυξανόμενης ισλαμικής αναβίωσης παρά την ύφεση των παραγόντων στους οποίους βασίζονται αυτές οι εξηγήσεις. Ο ισχυρισμός του Pipes ότι η ισλαμική αναβίωση είναι προσωρινό γεγονός που εδράζεται στη μεγάλη άνοδο των τιμών του πετρελαίου, είναι ενδιαφέρον παράδειγμα αυτών επιχειρημάτων... Η αναλογία που κάνει μεταξύ των Μουσουλμάνων στη σύγχρονη εποχή και των Εβραίων μετά την καταστροφή του Ναού το 586 π.Χ. είναι άλλη μια ενδιαφέρουσα αλλά μη περιγραφική ερμηνεία σχετικά με την ισλαμική αναβίωση... Φαίνεται ότι οι εξελίξεις στον μουσουλμανικό κόσμο δεν επιβεβαιώνουν τον Pipes. Αντιθέτως, η ευρέως διαδεδομένη ισλαμική αναβίωση επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του Voll ότι ο ισλαμικός κόσμος στις αρχές του 15ου αιώνα (ο οποίος ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1980) βρίσκεται «εν μέσω μεγάλων μεταλλαγών σε όλες τις διαστάσεις της εμπειρίας του» και «ότι η ισλαμική αναβίωση έχει επιφέρει αλλαγές στην ούμαμε το να της παρέχει νέους πειρασμούς και νέες ευκαιρίες».

...οι συγκρούσεις και αντιθέσεις μεταξύ της ισλαμικής και της δυτικής πολιτικής σκέψης πηγάζουν κυρίως από το φιλοσοφικό, μεθοδολογικό και θεωρητικό τους υπόβαθρο και όχι από απλές θεσμικές και ιστορικές διαφορές. Στη πραγματικότητα, οι ιστορικές και θεσμικές διαφορές είναι αντίστοιχα αυτών των φιλοσοφικοπολιτικών βάσεων και αντιλήψεων. Τα ζητήματα πως και μέσω ποιών διαδικασιών αυτές οι εναλλακτικές αντιλήψεις του κόσμου επηρεάζουν τις πολιτικές ιδέες διαμέσου ενός συνόλου αξιολογικών προϋποθέσεων αποτελούν τον πυρήνα αυτού του βιβλίου [Σημ. Δ`~. στην κατανόηση αυτής της θέσης μπορεί να συμβάλλει η ανάρτηση Ιχνηλάτηση οντολογίας/επιστημολογίας και αξιολογίας ή ισχύος και αξίας στη πολιτική πραξεολογία - πνεύμα και αισθητά ή οντολογικό και αξιολογικό πρόβλημα.]... η κατεύθυνση που πήρε ο συνδυασμένος αντίκτυπος της δυτικής φιλοσοφίας και θεολογίας στις δυτικές πολιτικές θεωρίες μαζί με τις θεωρητικές διασυνδέσεις της θα συγκριθεί με την υπερβατική κυριαρχία της ισλαμικής δογματικής επιστήμης (ακά'εντ) επί της πολιτικής σκέψης μέσω ενός νομικού σχήματος (φικχ) που περιλαμβάνει τα πάντα... Τα θεμελιώδη ερωτήματα είναι γιατί οι αξιολογικές προϋποθέσεις τους [της Δυτικής και της Ισλαμικής κοσμοθεωρίας] διαφέρουν και πως αυτή η διαφορά επηρεάζει τις πολιτικές θεωρίες.

Στον πυρήνα κάθε συγκριτικής μελέτης μεταξύ του Ισλάμ και του δυτικού πολιτισμού αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα ορολογίας. Ο ισχυρισμός του Becker ότι «Το ισλαμικό ζήτημα αξιολογείται συνήθως ως θρησκευτικό ζήτημα, αλλά το Ισλάμ δεν είναι μόνο θρησκεία, είναι και ένας πολιτισμός και μια ιδέα του κράτους. Αρχικά ως μια σημιτική θρησκεία με χριστιανική-εβραϊκή βάση το Ισλάμ, ως κοσμοθεωρία με την ευρύτερη έννοια του όρου, έγινε κληρονόμος του χριστιανικού ελληνισμού» είναι πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα γι' αυτό το πρόβλημα ορολογίας. Ο Becker προσπαθεί να ορίσει το Ισλάμ εντός του σημασιολογικού πλαισίου του δυτικού εννοιολογικού πλαισίου. Για παράδειγμα, η Religion [θρησκεία] ως κρίσιμη έννοια σε αυτή την πρόταση δεν ανταποκρίνεται στο ντιν -το οποίο είναι κατά λέξη μετάφραση του όρου «θρησκεία»- και στα χαρακτηριστικά του εντός των σημασιολογικών διασυνδέσεων του Κορανίου... Η αντίληψη για την θρησκεία (ντιν) είναι πολύ ευρύτερη από τη θρησκεία (religion). Δεν είναι εναλλακτική προς τα Zivilisationκαι Staatsgendanke, αλλά εμπεριέχει και τα δύο...

Λόγω του γεγονότος ότι το θεμελιώδες ζήτημα της σημασιολογικής ανάλυσης μιας έννοιας-κλειδί αποτελεί τη διαδικασία μέσω της οποίας αυτή η έννοια αποκτά εννοιολογική σημασία, θα πρέπει να επικεντρωθούμε τόσο στην ιστορικοθεωρητική όσο και στη σημασιολογική βάση των εννοιών-κλειδιά.

Το πρόβλημα των σημασιολογικών πεδίων είναι ιδιαίτερα σημαντικό για ορισμένες κρίσιμες έννοιες-κλειδιά, όπως η Αντάλα (η δικαιοσύνη του Θεού) και η σα'άντα. Μολονότι, για παράδειγμα, για τη σα'άνταμπορεί να επιλεγεί ο όρος «ευτυχία», ο όρος αυτός δεν είναι ικανοποιητικό αντίστοιχο. Όπως βεβαιώνει ο Ansari: «Κυριολεκτικά, ευτυχίασημαίνει μια συναισθηματική κατάσταση, η οποία διαφέρει από την ευχαρίστηση λόγω του ότι υποδηλώνει μονιμότητα, βάθος και ηρεμία, ενώ η σα'άνταείναι μια συνολική έννοια, η οποία περιλαμβάνει την ευτυχία, την ευημερία, την επιτυχία, την τελειότητα, την ευλογία και την ωραιότητα. Αντίστοιχα, συγκρινόμενο με το ελληνικό πρωτότυπο, το οποίο στη συνήθη χρήση του σήμαινε ευτυχία συχνά με ειδική αναφορά στην εξωτερική ευημερία, η σα'άνταέχει μια ολότητα και πληρότητα νοήματος που δεν βρίσκεται στο πρωτότυπο. Η καλοζωία είναι ένα άλλο πιθανό αντίστοιχο, αλλά και αυτό υπολείπεται σε πληρότητα και λαμπρότητα. Η σα'άνταπρωτίστως σημαίνει την επίτευξη κάποιου επιθυμητού σκοπού ή αγαθού, το οποίο συνεπάγεται την ευτυχία ή την ευχαρίστηση ως απαραίτητο παρεπόμενο. Όμως, υπό την πλέον ευρεία έννοια, ο σκοπός ή το αγαθό επεκτείνεται για να συμπεριλάβει ολόκληρη τη ζωή και καθίσταται ιδεώδες ή σκοπός όλων των δραστηριοτήτων της ψυχής».

«Για τους πρωτόγονους λαούς οι υπερφυσικοί παράγοντες δεν θεωρούνται ως πολύ ανώτεροι από τον άνθρωπο -αν θεωρούνται καθόλου ανώτεροι του- και αυτό γιατί μπορούν να εκφοβιστούν ή να εξαναγκαστούν από τον άνθρωπο να κάνουν το θέλημα του. Σε αυτό το στάδιο της σκέψης ο κόσμος θεωρείται ως μια μεγάλη δημοκρατία' όλα τα όντα που βρίσκονται εντός του, είτε φυσικά είτε υπερφυσικά, υποτίθεται ότι βρίσκονται σε μια βάση ανεκτής ισότητας. Όμως, με την αύξηση της γνώσης του ο άνθρωπος μαθαίνει να αντιλαμβάνεται καθαρότερα το τεράστιο μέγεθος της φύσης και τη δική του μικρότητα και αδυναμία ενώπιον της». Το αντιληπτό, πνευματικό και θεωρητικό ταξίδι από αυτό το πρωτόγονο αίσθημα [που περιγράφει ο Fraser] στον πανθεϊσμό του Spinoza και στον περιορισμένο θεϊσμό του Mill θα αναλυθεί προκειμένου να υπογραμμιστεί αυτό το συνεχές χαρακτηριστικό και οι ιστορικοπολιτικές πηγές του στον δυτικό πολιτισμό.

Η αλληλοσυσχέτιση οντολογίας, επιστημολογίας, αξιολογίας και πολιτικής μπορεί να αποτελέσει σημαντικό σημείο για την κατανόηση του ασυμβίβαστου των φιλοσοφικών βάσεων των ισλαμικών και δυτικών πολιτικών θεωριών, αντιλήψεων και κουλτούρων... Η κύρια διαφορά μεταξύ της Ισλαμικής και της Δυτικής κοσμοθεωρίας σχετίζεται με την αντίθεση μεταξύ της «οντολογικά καθορισμένης επιστημολογίας» του Ισλάμ και της «επιστημολογικά ορισμένης οντολογίας» των δυτικών φιλοσοφικών παραδόσεων [Σημ. Δ`~. Θυμίζω πάλι Ιχνηλάτηση οντολογίας/επιστημολογίας και αξιολογίας ή ισχύος και αξίας στη πολιτική πραξεολογία - πνεύμα και αισθητά ή οντολογικό και αξιολογικό πρόβλημα., καθώς και Η ανθρωπιστική στροφή προς την ρητορική στην συνύφανσή της με θεμελιώδεις αντιμεταφυσικές θέσεις - μέρος α´ και ορισμένες πολιτισμικές ενθυμήσεις.]. Αυτή η διαφορά είναι ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση της αξιολογική βάσης της πολιτικής νομιμοποίησης και της διαδικασίας δικαιολόγησης. Ακόμη και αρκετές διαφορετικές προσεγγίσεις εντός αυτών των κοσμοθεωριών βασίζονται σε μια παραδειγματική ενότητα υπό αυτή την οπτική γωνία.

Χρησιμοποιώντας τις έννοιες του Husserl μπορεί να ειπωθεί ότι σκοπεύω να καταδείξω τη φιλοσοφικοθεολογική συνέχεια στη δυτική πνευματική ιστορία... κατά τη διαδικασία με την οποία η Selbstverständnis (αυτοαντίληψη) και ο Lebenswelt (κόσμος της κοινής εμπειρίας) γίνονται νοητά ως οντολογικές οντότητες... θα επικεντρωθώ στην αντιληπτική σχέση του δυτικού ανθρώπου με τον Lebenswelt (κόσμος της κοινής εμπειρίας) και την προέλευση της ως ειδικού τύπου Selbstverständnis (αυτοαντίληψης). Η συνέχεια της ιδέας περί δυνατότητας τελειοποίησης του ανθρώπου σε όλες τις εποχές του δυτικού πολιτισμού μπορεί να θεωρηθεί ότι αντικατοπτρίζει μια τέτοια Selbstverständnis (αυτοαντίληψη)... ένα από τα σημαντικά στοιχεία αυτής της Selbstverständnis (αυτοαντίληψης) είναι η οντολογική αντίληψη του ανθρώπου αναφορικά με τη θέση του στη σχέση μεταξύ του εγώ του, του Lebenswelt (κόσμος της κοινής εμπειρίας) και της πηγής αυτών των δύο -με άλλα λόγια τον Θεό ή την ταύτιση του Θεού με αυτά τα στοιχεία υπό την έννοια του πανθεϊσμού ή του υλισμού...

Η προσέγγιση του Husserl αποδίδει αυτή την ειδική αποστολή στον σύγχρονο δυτικό άνθρωπο. Όμως τα μέλη κάθε πολιτισμού έχουν ένα τέτοιο αίσθημα συνείδησης με την έννοια της Selbstverständnis (αυτοαντίληψης) και ίσως η σημαντικότερη πτυχή της πολιτισμικής πρόκλησης είναι η πρόκληση που θέτουν αυτές οι εναλλακτικές Selbstverständnis. Συνεπώς, οι απόπειρες εκσυγχρονισμού στις μουσουλμανικές κοινωνίες αποσκοπούν στο να αλλάξει η παραδοσιακή Selbstverständnis (αυτοαντίληψη) του ισλαμικού πολιτισμού προς την κατεύθυνση της Selbstverständnis (αυτοαντίληψης) του δυτικού ανθρώπου, την οποία ο Husserl περιέγραψε ως τη βασική αιτία για την κυριαρχία του δυτικού πολιτισμού.

Ahmet Davutoğlu

Παρά τα προηγούμενα βέβαια, όλες οι χώρες διατηρούν διπλωματικές, εμπορικές και στρατηγικές σχέσεις, έχουν κοινότητα και ασυμβατότητα συμφερόντων και ενδιαφέρονται για ισχύ - βέβαια δεν αξιώνουν οι ''κομφουκιανοί'' να επιβάλλουν έναν «μονοπολικό -τάχα μου- κόσμο» (δες Brzezinski), άλλωστε δεν μπορούν. Και κυρίως όλοι οι άνθρωποι ερωτεύονται - δίχως τη βοήθεια του Ιερεμία Bentham. Αυτά για να μην τρελαίνεστε. Από εκεί και πέρα, τίθεται το ζήτημα, το οποίο όλοι μας βιώνουμε, δηλαδή το πως «εξασφαλίζεται η κύρωση του νοήματος της ζωής, της αξιολογικής κλίμακας και συνάμα των κυριαρχικών αξιώσεων, οι οποίες, συνυφαίνονται αναγκαστικά τόσο με την υπεράσπιση του νοήματος της ζωής όσο και της ηθικής που πάει να δώσει στο νόημα αυτό συγκεκριμένο περιεχόμενο, καθαγιάζοντας παράλληλα ορισμένες κοινωνικές σχέσεις».

*
**
*

Είμαι και εγώ απόλυτα βέβαιος ότι η ευρωπαϊκή κρίση έχεις τις ρίζες της σε έναν πλανερό ορθολογισμό. Αλλά αυτό δεν μπορεί να ταυτίζεται με τη θέση ότι η ορθολογικότητα ως τέτοια είναι κάτι κακό ή ότι είναι υποδεέστερης σημασίας για το όλον της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ορθολογικότητα με εκείνο το υψηλό και γνήσιο νόημα στο οποίο και μόνο αναφερόμαστε, το πρωταρχικό ελληνικό νόημα της που μετετράπη σε ιδεώδες κατά την κλασική περίοδο της ελληνικής φιλοσοφίας... Από την άλλη, ευχαρίστως παραδεχόμαστε (και ο γερμανικός ιδεαλισμός μας έχει προλάβει, εδώ και πολύ καιρό, σε αυτή τη κατεύθυνση) ότι εκείνη η μορφή ανάπτυξης της ratio που αντιπροσωπεύει ο ορθολογισμός κατά τη περίοδο του Διαφωτισμού ήταν μια πλάνη, αν και μια εύλογη πλάνη.

Edmund Husserl

Από

Ολοκλήρωση α´ μέρους.

.~`~.
Για περαιτέρω ιχνηλάτηση και πληρέστερη προοπτική