Περί της δημιουργίας του κράτους.

Όσο μεγαλύτερο είναι το μέγεθος μιας πολιτικής μονάδας τόσο μικρότερος είναι ο αριθμός των ειδών που αναπτύσσονται ― στο γένος, την οικογένεια ή την τάξη που περιλαμβάνονται αυτά τα είδη. Πιο συγκεκριμένα και πιο απλά. Στον πλανήτη υπάρχουν περισσότερα χωρία από φυλαρχίες, περισσότερες φυλαρχίες από κράτη και περισσότερα κράτη από αυτοκρατορίες. 

Η σχέση που παρατηρείται είναι αντιστρόφως ανάλογη μεταξύ μεγέθους και αφθονίας (χωρικά και ποσοτικά) και μεγέθους και συχνότητας εμφάνισης (χρονικά και ποιοτικά).

Η αύξηση σε συχνότητα, πυκνότητα και ποικιλομορφία των πολεμικών συγκρούσεωνκαι των κατακτήσεων, σε συνδυασμό με πληθυσμιακές πιέσειςστο εσωτερικό γεωγραφικά και γεωφυσικά οριοθετημένων περιοχών, που είχαν υψηλή συγκέντρωση φυσικών πόρων, οδήγησε στον σταδιακό, και σε διαδοχικές φάσεις, σχηματισμό ολοένα και μεγαλύτερων πολιτικών μονάδων, που η πορεία τους από τα χωριά και τις φυλαρχίες έφτασε μέχρι την άνοδο του κράτους και την δημιουργία αυτοκρατοριών. 

Στις περιοχές όπου δεν υπάρχει, πρώτον, γεωγραφική, περιβαλλοντική ή γεωφυσική οριοθέτηση και, δεύτερον, έντονες πληθυσμιακές πιέσεις που να συνδυάζονται, τρίτον, με πολεμικές συγκρούσεις ―οι οποίες εντείνονται από τους δύο προηγούμενους παράγοντες: την πληθυσμιακή πίεση και τη γεωγραφική οριοθέτηση―, η δημιουργία του κράτους υπήρξε πιο αργή και δυσκολότερη διαδικασία, προέκυψε με καθυστέρηση. 

Δίχως γεωγραφικά οριοθετημένη περίμετροπου να προσδίδει πυκνότητα και περιορισμό (κινήσεων, επιλογών, ελευθεριών κ.λπ) στον πληθυσμό που βρίσκεται εντός μιας συγκεκριμένης περιοχής, απαιτείται περισσότερος χρόνοςγια να εμφανιστούν όχι μόνο τα φαινόμενα των πληθυσμιακών πιέσεωνκαι των επαναλαμβανόμενων πολεμικών συγκρούσεων―και οι γενικότερες προϋποθέσεις για την εμφάνιση του κράτους―, αλλά και η υψηλή κοινωνική διαφοροποίησηκαι η σύνθετη κοινωνική οργάνωση, δηλαδή οι προϋποθέσεις για την εμφάνιση διευρυμένων και πολύπλοκων κοινωνιών. 

Η συγκέντρωση, η ποικιλία και η αφθονία πόρων, από μόνης της, είναι ανεπαρκής παράγοντας για τη δημιουργία κράτους. Όμως μπορεί να συμβάλλει στην εμφάνιση και την δημιουργία σύνθετων, μεγάλων και πολύπλοκων, κοινωνικών οργανώσεων (Αυτός είναι ουσιαστικά ο εκκοσμικευμένος παράδεισος επί της Γης που φαντασιώνονται οι ακρατικοί ιδεολόγοι της λεγόμενης Δύσης τους τελευταίους αιώνες: ένας Αμαζόνιος ή μια Ζούγκλα σε κοινωνικό-οικονομική μορφή). Στις περιοχές όπου υπάρχει συγκέντρωση ή αφθονία πόρων, δίχως όμως γεωγραφική οριοθέτηση και πληθυσμιακές πιέσεις που να συνοδεύονται από συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις, οι διαδικασίες εμφάνισης του κράτους έγιναν με πιο αργούς ρυθμούς.

Στην Ευρώπη του Ατλαντικού το κράτος θα εμφανιστεί με καθυστέρηση, πολύ αργότερα απ'ό,τι συνέβη σε γεωγραφικά οριοθετημένες περιοχές με περίσσεια πόρων, υψηλή πληθυσμιακή συγκέντρωση, και συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις μακράς διάρκειας: δηλαδή σε περιοχές όπως η Αίγυπτος, η Μεσοποταμία ή περιξ της Κοιλάδας του Ινδού και του μεγαλύτερο ποταμού της Ασίας (Γιανγκτσέ) στην Κίνα. 

Παρά το ότι φυλαρχίες παρατηρούνται νωρίτερα στη Μεσοποταμία (ή/και στην Ανατολία) από την περιοχή της Αιγύπτου, η πολιτική ενοποίηση της κοιλάδας του Νείλου προηγείται της πολιτικής ενοποίησης των εδαφών ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη. Επίσης, το βασίλειο της Αιγύπτου είχε περισσότερη σταθερότητα τόσο μέσα στο χρόνο όσο και από πλευράς έκτασης ή χώρου, παραμένοντας ενοποιημένο για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα συγκριτικά με τη Βαβυλωνία ή τους Χετταίους (η απάντηση στο γιατί, ο λόγος, στο τέλος του κείμενου).

Η λεγόμενη Περσική Αυτοκρατορία, δηλαδή η Αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη Οικουμενική (ή «παγκόσμια») αυτοκρατορία ακριβώς επειδή κατόρθωσε να συνδέσει ή να φέρει σε επαφή, υπό τη σκέπη της, για πρώτη φορά μεταξύ τους, το Νείλο και το υδάτινο σύμπλεγμα του Τίγρη και του Ευφράτη (Μεσοποταμία), με την κοιλάδα του Ινδού ― δηλαδή τρία από τα παλαιότερα κέντρα ανάπτυξης πόλεων και αυτοκρατοριών στην ανθρώπινη ιστορία (επίσης οι Πέρσες έφτασαν κοντά στο να φέρουν σε επαφή τις τρεις προηγούμενες ιστορικές περιοχές με τον Δούναβη). Σε αυτές τις τρεις παραποτάμιες και παραθαλάσσιες περιοχές, τον Νείλο, τη Μεσοποταμία και τον Ινδό, θα αναπτυχθούν τα παλαιότερα κράτη και οι πρώτες αυτοκρατορίες.

Ο άλλος μεγάλος πόλος, που προσέφερε ορισμένα από τα παλαιότερα αστικά και αυτοκρατορικά κέντρα του πλανήτη, δηλαδή η Κίνα, θα οικοδομηθεί ως πολιτικό και πολιτισμικό προϊόν του Μεγάλου Ποταμού Yangtze και του Κίτρινου ποταμού (και στο εσωτερικό της Κίνας, ο πολιτικός «πλουραλισμός» και τα αντιμαχόμενα βασίλειά της, κατά καιρούς, σχετίζονταν με γεωγραφικές οριοθετήσεις). Η Κίνα, αν δεν είχε ηγεμονεύσει ο όρος «Μεσοποταμία» για την περιοχή της Μέσης Ανατολής, θα μπορούσε να ονομάζεται «η Χώρα ανάμεσα στους δύο Ποταμούς», ενώ οι Η.Π.Α θα μπορούσαν να ονομάζονται «η Χώρα ανάμεσα στους δύο Ωκεανούς».

Τα κέντρα στον υπόλοιπο πλανήτη όπου παρατηρείται η παλαιότερη ανάπτυξη κρατών είναι: στην ήπειρο της Αμερικήςη κεντρική ηπειρωτική χώρα και η χερσόνησος Γιουκατάν στο Μεξικό καθώς και η περιοχή μεταξύ Άνδεων και Ειρηνικού στο Περού· στην νοτιοανατολική Ασίαο Κόλπος της Ταϊλάνδης, όπου συναντάμε τις εκβολές και ευρύτερα τη λεκάνη απορροής των ποταμών Chao Phrayaκαι Mekong, ενώ στην υποσαχάρια Αφρικήκαι το Σαχέλ οι παλαιότερες πολιτικές μονάδες ήταν κεντρισμένες και αναπτύχθηκαν πέριξ του ποταμού Νίγηρα, στις ακτές του Ατλαντικού, και ανάμεσα στον Γαλάζιο Νείλο και το Κέρας της Αφρικής, στην ανατολικές ακτές που βρέχονται από την Αραβική Θάλασσα και τον Ινδικό Ωκεανό. 

Είναι φανερό ότι ο Αμαζόνιος, δηλαδή ο μεγαλύτερος ποταμός στον πλανήτη (λεκάνη απορροής), λόγω των αντικειμενικών δυσκολιών που έθετε στις ανθρώπινες δυνάμεις σε σχέση με τους δύο άλλους μεγάλους ποταμούς (τον Yangtzeκαι τον Νείλο), σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, δεν επέτρεψε την πρώιμη ανάπτυξη πολιτικής μονάδας στην ευρύτερη περιοχή. Έτσι οι πρώτες πολιτικό-κρατικές διαμορφώσεις και κοινωνικές διαφοροποιήσεις ή ιεραρχήσεις, στην περιφερειακή ήπειρο της Αμερικής, έγιναν μεταξύ Άνδεων και Ειρηνικού (Περού) και περίξ της Χερσονήσου Yucatán (Μεξικό).

Αιώνες αργότερα, από τις προηγούμενες περιπτώσεις, η μοναρχία των Αψβούργων και η Αυστροουγγρική μοναρχία εδράζονταν και είχαν ως θεμέλιά τους την λεκάνη απορροής του Δούναβη, αποτελώντας ανεπιτυχείς προσπάθειες περιφερειακής ολοκλήρωσης της συγκεκριμένης περιοχής (η συγκεκριμένη περιοχή έχει πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα και κεντρικότητα από αυτή που μας έμαθε η δυτικοκεντρική ιστοριογραφία. Έχω αναφερθεί παλαιότερα στην Ευρώπη του Δούναβη σε αντιπαραβολή προς την Ευρώπη του Ρήνου. Ακόμη και σήμερα η δυσκολία στις μεταξύ τους σχέσεις είναι εμφανής). 

Στις σχέσεις μεταξύ Δούναβη, Νείλου, Μεσοποταμίας και Ινδού, και στις προσπάθειες διασύνδεσης αυτών των περιοχών και ολοκλήρωσής τους, εμπεριέχονται έμμεσα ή άμεσα τα περισσότερα πολιτικά προβλήματα της ανθρώπινης ιστορίας εδώ και αιώνες, αν όχι χιλιετίες.

Υπάρχει μεγάλο παρελθόν από συνεχείς προσπάθειες και επαναλαμβανόμενες απόπειρες διασύνδεσης του Νείλου της Μεσοποταμίας και του Ινδού, που περιλαμβάνουν στους κόλπους τους ορισμένα από τα παλαιότερα παραποτάμια και παραθαλάσσια αστικά, κρατικά και αυτοκρατορικά κέντρα της ανθρώπινης ιστορίας ― όμως σε όλες τις περιπτώσεις αυτός ο μέγα-χώρος πολυδιασπάστηκε. 

Ενδεικτικά και συντομογραφικά: Μετά από τους Αχαιμενίδες προσπάθησαν οι Μακεδόνες, βάζοντας πιο δυνατά τον Δούναβη στην εξίσωση. Το αποτέλεσμα ήταν ο πολιτικός κατακερματισμός και η πολυδιάσπαση του χώρου από τον Δούναβη μέχρι τον Ινδό, αλλά και μια νέα πολιτισμικά εποχή. Οι Σασσανίδες θα καταβάλλουν και αυτοί μεγάλες προσπάθειες αλλά θα έχουν απέναντι τους Ρωμαίους. Οι Άραβες προσθέσουν μεγάλο μέρος της Μεσογείου στην εξίσωση αλλά τους σάρωσαν οι Μογγόλοι. Αργότερα, βέβαια, θα έχουμε ως αποτέλεσμα πολιτικό-στρατιωτικής εξέλιξης και κορύφωσης τις τρεις μεγάλες αυτοκρατορίες της πυρίτιδας: τους Οθωμανούς, τους Σαφαβίδες και τους Μογγόλους στις Ινδίες, και πάλι όμως κατάρρευση και πολυδιάσπαση (Οι Οθωμανοί θα είναι οι πρώτοι μετά από τους Μακεδόνες που θα ξαναβάλουν στην εξίσωση τον Δούναβη, όχι όμως και τον Ινδό. Κάτι κερδίζεις κάτι χάνεις. Η πορεία αποδυνάμωσης των Οθωμανών φαίνεται από τις σταδιακές απώλειες σε Δούναβη, Νείλο, Μεσοποταμία και στις εκβολές του Δνείπερου). 

Στη ρύθμιση και εξισορρόπηση των σχέσεων μεταξύ Δούναβη, Νείλου, Μεσοποταμίας και Ινδού ποταμού, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο μεγαλύτερος ποταμός της Ευρώπης, ο Βόλγας ― ο ευρωπαϊκός πυρήνας της Ρωσσίας είναι το υδάτινο σύστημα και η λεκάνη απορροής του Βόλγα (γι'αυτό έχει τόσο μεγάλη σημασία η Κασπίαγια τους Ρώσσους. Μέσω της Κασπίας και του Βόλγα μπορεί να πάθει ανεπανόρθωτη ζημιά η Ρωσσία και όχι τόσο μέσω των ευρωπαϊκών πεδιάδων, όπως επιχείρησαν οι Γάλλοι και οι Γερμανοί). 

Η ευρύτερη περιοχή που περιγράφεται στην προηγούμενη παράγραφο είναι το κέντρο ισορροπίας της Παγκόσμιας Ηπείρου και κατ'επέκταση του πλανήτη. 

Με τη συγκέντρωση ή ακόμα και την αφθονία πόρων, ως μόνο δεδομένο, πάντα υπάρχει η πιθανότητα να οδηγηθεί τμήμα ενός συνεχώς αυξανομένου πληθυσμού να αποχωρήσει από μια περιοχή που στερείται γεωφυσικών ορίων (Ρωσσία. Η ανυπαρξία γεωγραφικής οριοθέτησης έχει σημαδέψει ιστορικά και συνεχίζει να καθορίζει σε πολλαπλά επίπεδα τη συγκεκριμένη χώρα). Αντίθετα, αν υπάρχει έντονη γεωγραφική οριοθέτηση μια τέτοια ανακούφιση λόγω πληθυσμιακών πιέσεων, παρά τη συγκέντρωση πόρων, δεν μπορεί να υπάρξει (Αίγυπτος).

Σε αρκετές περιπτώσεις, η συγκέντρωση και η ποικιλία πόρων σχετίζεται ―ή συναντάται παράλληλα― με τη γεωγραφική οριοθέτηση. Η συγκέντρωση ποικιλίας και αφθονίας πόρων προσελκύει τους ανθρώπους σε μια περιοχή, παρέχοντας τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του πληθυσμού, ενώ η γεωγραφική οριοθέτηση παρέχει τις προϋποθέσεις για τις αυξανόμενες πληθυσμιακές πιέσεις. 

Όταν ηττηθείς στις παραποτάμιες περιοχές του Lena, που δεν είναι ιδανικές για καλλιέργειες, θα φύγεις και θα πας κάπου. Όταν όμως ηττηθείς στις καλλιεργήσιμες περιοχές πέριξ του Νείλου (π,χ κατά την εποχή του Μέσου Βασιλείου της Αιγύπτου) θα φύγεις και θα πας που; Θα αναγκαστείς να παραμείνεις στη μόνη καλλιεργήσιμη περιοχή που μπορεί να συντηρήσει μεγάλους πληθυσμούς σε απόσταση εκατοντάδων χιλιομέτρων. Και μόλις δεν πάει άλλο, είτε λόγω ηθικών και ψυχικών είτε λόγω φυσικών και βιολογικών πιέσεων, θα πολεμήσεις ξανά. Και ξανά. Έτσι η ακολουθία των γεγονότων που οδηγούν σε πολέμους, κατάκτηση και στην άνοδο του κράτους επιταχύνεται. Η γεωγραφική οριοθέτηση, λοιπόν, υπήρξε πολύ σκληρή στο Νείλο (και εν πολλοίς παραμένει), δίχως περιθώρια για ταξίδια, περιηγήσεις και εξερευνήσεις γενναίων πνευμάτων προς αναζήτηση νέων τόπων, χαμένων μυθικών πόλεων και e| doraðo ― πόσο μάλλον όταν ένας Hombre Doradoδεν μπορούσε παρά να βρίσκεται στη σκιά ενός Φαραώ. 

Η συγκεκριμένη σχέση, που περιγράφεται στην εισαγωγική παράγραφο, μπορεί να βρεθεί πέρα από το ανθρώπινο-πολιτικό και στο ζωικό βασίλειο, αν στη θέση της πολιτικής μονάδας δούμε ζώα: υπάρχουν περισσότερα είδη μυρμηγκιών από είδη ποντικιών, περισσότερα είδη ποντικιών από είδη ελαφιών και περισσότερα είδη ελαφιών από είδη ελεφάντων (που έχουν λιγότερα είδη απ'όλα τα προηγούμενα). Οι ιδέες αυτές, όπως και οι προσεγγίσεις του κειμένου, προέρχονται κυρίως από το χώρο της πολιτικής ανθρωπολογίας, της ιστορικής και πολιτικής γεωγραφίας και της εξέλιξης του πολιτισμού. Αναφορές σε «οφειλές» και ονόματα μόλις γράψω κάτι πληρέστερο.