Γαλλία. Δημογραφική εξέλιξη και ιστορικά σημεία καμπής. Εν συντομία.

Η Γαλλία υπήρξε ιστορικά το πολυπληθέστερο έθνος της Ευρώπης. Κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και την πρώιμη νεότερη εποχή, τουλάχιστον ένας στους τέσσερις κατοίκους της Ευρώπης ήταν «Γάλλος» ή, ορθότερα, κατοικούσε εκεί. Σταδιακά υπήρξε ελαφρά μείωση. Με αρχή περίπου το 1800, η δημογραφική εξέλιξη της Γαλλίας υπήρξε μοναδική και ανώμαλη σε σχέση με όλη την υπόλοιπη Ευρώπη [1]. Σε αντίθεση με όλες τις υπόλοιπες χώρες, στη Γαλλία δεν υπήρξε έντονη πληθυσμιακή αύξηση κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού. Μέσα σε αυτές τις δεκαετίες οι Γερμανοί και οι Ρώσσοι είχαν φτάσει και ξεπεράσει πληθυσμιακά τη Γαλλία. Το ποσοστό γεννήσεων στη Γαλλία μειώθηκε πολύ νωρίτερα συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη, αγγίζοντας το ναδίρ στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, όταν η Γαλλία περιβαλλόμενη από τους ταχέως αυξανόμενους πληθυσμούς της Γερμανίας, του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ιταλίας, είχε ουσιαστικά μηδενική πληθυσμιακή αύξηση (δηλαδή αυτό που αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1960, θα καθιερωθεί κοινωνιολογικά ως zero population growth).

Στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1930 την ξεπέρασε πληθυσμιακά και η Ιταλία, ρίχνοντάς την στην θέση της πέμπτης (5η) πολυπληθέστερης χώρας, για πρώτη φορά στη γαλλική και ευρωπαϊκή ιστορία [2]. Αυτή η εξέλιξη, η οποία αποτέλεσε το πληθυσμιακό ναδίρ της Γαλλίας σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, συνέπεσε με τη γερμανική κατοχή στο Βορρά ―ή οδήγησε σε αυτήν― και τη Γαλλία του Βισύ στο Νότο (την περίοδο του πολέμου) και κράτησε για περίπου 60 χρόνια, μέχρι τη δεκαετία του 1990 (μεταπολεμικά, η Γαλλία εισήλθε σε φάση πληθυσμιακής αύξησης που χωρίζεται σε δύο περιόδους. Η πρώτη έντονη μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και η δεύτερη πιο ήπια από εκεί και ύστερα). Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 ο πληθυσμός της Γαλλίας υπερέβει ξανά αυτόν της Ιταλίας, αλλά την ίδια δεκαετία την ξεπέρασε πληθυσμιακά η Τουρκία [3]. Η Τουρκία μέχρι εκείνη την περίοδο, καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, είχε μικρότερο πληθυσμό από τη Γαλλία. Είναι η πρώτη φορά εδώ και περίπου 1000 χρόνια, χονδρικά από τον 10 αιώνα μ.Χ, που η ευρύτερη περιοχή της Ανατολίας (σημερινή Τουρκία) είναι περισσότερο πολυάνθρωπη από την περιοχή της Γαλλίας. Αυτό που συνέβη, δηλαδή, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 αποτελεί εξέλιξη ιδιαίτερης αν όχι ευρω-ιστορικής σημασίας [4].

Ορισμένα σημεία καμπής σε ό,τι αφορά την πληθυσμιακή εξέλιξη της Γαλλίας στην Ευρώπη και στον Πλανήτη.

• 1500-1600 μ.Χ:Για αιώνες, η Γαλλία παραμένει η 1η χώρα σε πληθυσμό στην Ευρώπη και η 4η σε παγκόσμια κλίμακα (Ένας στους τέσσερις και αργότερα ένας στους πέντε ανθρώπους που ζούν στην Ευρώπη, γεννιέται και περπατά στη Γαλλία). Μέχρι περίπου και τη Γαλλική Επανάσταση, η μητροπολιτική Γαλλία παρέμεινε η πολυπληθέστερη χώρα της Ευρώπης, πάνω και από τη Ρωσία, και η τέταρτη πολυπληθέστερη χώρα στον κόσμο, πίσω από την Κίνα, την Ινδία και την Ιαπωνία (ίσως για ορισμένα σύντομα χρονικά διαστήματα να προσέγγισε ή να ξεπέρασε οριακά πληθυσμιακά την Ιαπωνία).

• 1820:1η ευρωπαϊκά και 3η στον πλανήτη.Πίσω μόνο από Κίνα και Ινδία. Πιθανότατα προς τα τέλη του προηγούμενου αιώνα έχει υπερβεί, έστω οριακά, την Ιαπωνία. Το 1820 έχουμε για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία πέντε ευρωπαϊκές χώρες στις δέκα πολυπληθέστερες του πλανήτη:Γαλλία, Ρωσσία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ιταλία (μπορεί να θεωρηθεί ως δημογραφικό και πληθυσμιακό σημείο έναρξης της ηγεμονικής φάσης της ευρωκεντρικής εποχής).

• 1870: η Γαλλία 3η στην Ευρώπη και 6η παγκόσμια. Αναδύονται οι Η.Π.Α―κατόπιν και του εμφυλίου― πίσω από τη Ρωσσία. Μέσα στις επόμενες δύο δεκαετίες θα την ξεπεράσουν. Ακολουθεί η Γερμανία. Για πρώτη φορά η Γαλλία πίσω και από τις τρεις αυτές χώρες.Μια κατάσταση που παραμένει μέχρι σήμερα, σχεδόν 150 χρόνια μετά. Παράλληλα έχουμε για πρώτη φορά έξι χώρες που ―έμμεσα ή άμεσα― σχετίζονται με την Ευρώπη στις δέκα πολυπληθέστερες του πλανήτη (πληθυσμιακό και δημογραφικό ζενίθ της ευρωκεντρικής εποχής) Αυτή η κατάσταση, μοναδική στην παγκόσμια ιστορία, θα διαρκέσει μέχρι περίπου το 1950 (όπου μπορεί να τοποθετηθεί το δημογραφικό τέλος της ευρωκεντρικής εποχής, το οποίο είχε ήδη αρχίσει να διαφαίνεται με την άνοδο και την υπεροχή των αγγλοσαξονικών κρατών του ατλαντικού, την ιδεολογικοποίηση του όρου «Δύση», καθώς και τη σταδιακή υποκατάσταση του όρου «Ευρώπη». Οι δύο αυτοί όροι, «Ευρώπη» και «Δύση», εκφράζουν διαφορετικές πολιτιστικές κατηγορίες και στρατηγικές οντότητες).

• 1909-1914/19:4η πολυπληθέστερη χώρα πανευρωπαϊκά η Γαλλία. Το Ηνωμένο Βασίλειο ξεπερνά για πρώτη φορά από πολιτικής υπάρξεως του πληθυσμιακά την ηπειρωτική μητροπολική χώρα της Γαλλίας. Αυτή η εξέλιξη δεν είχε συμβεί ποτέ ξανά, από τότε που πάτησαν άνθρωποι στο νησί που οι αρχαίοι ονόμασαν Brettaniai και το σύμπλεγμα Κασσιτερίδες νήσους. Μια ακόμη πρωτοφανής εξέλιξη, σε ευρωπαϊκό επίπεδο αυτή τη φορά, και μάλιστα για ένα νησί απέναντι σε μια ηπειρωτική χώρα. Η Ιταλία καραδοκεί. Η Γαλλία πλέον αποτελεί την 9η μεγαλύτερη πληθυσμιακά χώρα σε παγκόσμια κλίμακα. Οι Η.Π.Α αρχίζουν να ξεφεύγουν από τη Ρωσσία, την πολυπληθέστερη χώρα της Ευρώπης. Μια κατάσταση που διαρκεί μέχρι σήμερα.

• 1933-45: η Γαλλία 5η στην Ευρώπη (την ξεπερνά η Ιταλία και την κατέχει η Γερμανία) και 10η στον πλανήτη. Ιαπωνία και Γερμανία βρίσκονται στην πέμπτη και έκτη θέση αντιστοίχως.

• 1950:Για πρώτη φορά εδώ και αιώνες η Γαλλία εκτός πρώτης δεκάδας σε παγκόσμια κλίμακα. Βρισκόμαστε έξι χρόνια πριν από την Κρίση του Σουέζ, η οποία φανερώνει οριστικά και με εμφατικό τρόπο τη μεταφορά του κέντρου βάρους του παγκοσμίου συστήματος σε εξω-ευρωπαϊκούς χώρους. Οι μεγάλες δυνάμεις πλέον δεν είναι ―αποικιακές― ευρωπαϊκές. Το τελευταίο ακόμη δείχνουν να μην μπορούν να το χωνέψουν ορισμένοι.

• 1990-95:Επιστρέφει στη 4η θέση η Γαλλία σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Ξεπερνά ξανά την Ιταλία. Ουσιαστικά όμως βρίσκεται στην 5η θέση καθώς η Τουρκία, για πρώτη φορά, έχει μεγαλύτερο πληθυσμό. Μεταψυχροπολεμικά, η Γαλλία αναβαθμίστηκε εις βάρος της Ιταλίας (και όχι μόνο η Γερμανία, όπως συνήθως τονίζεται) και η αμφίσημη θέση και στάση της Ιταλίας σε ό,τι αφορά τις σχέσεις Γαλλίας-Τουρκίας δεν είναι άνευ λόγου. Εν τω μεταξύ η Γαλλία έχει πέσει στη 19η θέση σε παγκόσμια κλίμακα. Ρωσσία και Ηνωμένες Πολιτείες, οι μόνες χώρες που σχετίζονται με την Ευρώπη, στις δέκα πολυπληθέστερες του πλανήτη. Καμία ευρωπαϊκή στις πρώτες δέκα. Πρώτη φορά στην καταγεγραμμένη ιστορία των ανθρώπων συμβαίνει αυτό (δημογραφικό και πληθυσμιακό ναδίρ). Μια ακόμη συγκλονιστική εξέλιξη. Επίσης, για πρώτη φορά στη γνωστή σε εμάς καταγεγραμμένη ιστορία, η Ευρώπη ως ήπειρος, πέφτει στην τρίτη θέση, καθώς την ξεπερνά πληθυσμιακά η Αφρική.

Κατά τον ύστερο μεσαίωνα και την απαρχή των νέων χρόνων η Γαλλία αποτελούσε περίπου το 20-25% του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Σήμερα αποτελεί περίπου το 8-9% (αναλόγως πως ορίζει και προσμετρά κανείς την Ευρώπη) και το 13% περίπου του πληθυσμού της Ε.Ε (2η), ενώ είναι η μεγαλύτερη (1η) εδαφικά χώρα της (Ε.Ε).

Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης ―την οποία κεφαλαιοποιεί ηθικά και υλικά ακόμη και σήμερα, δυόμιση σχεδόν αιώνες μετά― η Γαλλία ήταν η δεύτερη (2η) μεγαλύτερη πληθυσμιακά χώρα στην Ευρώπη καιη τέταρτη (4η) στον πλανήτη. Σήμερα είναι η τέταρτη (4η) πολυπληθέστερη στην Ευρώπη (Συμβούλιο της Ευρώπης, πίσω από τη Ρωσσία, τη Γερμανία και την Τουρκία ή το Ηνωμένο Βασίλειο) και η εικοστή δεύτερη (22η) στον πλανήτη.

[1] Ακριβώς αυτή η μοναδικότητα της Γαλλίας, σε πολλούς τομείς, όχι μονάχα στον συγκεκριμένο, προβλήθηκε ή προωθήθηκε ως παγκόσμιο πρότυπο ή μέτρο για τους υπολοίπους.

[2] Το κείμενο αναφέρεται στη μητροπολιτική Γαλλία. Το ίδιο ισχύει και για το Ηνωμένο Βασίλειο. Κατά τη δεκαετία του 1930 ο πληθυσμός της Γαλλικής Αποικιακής Αυτοκρατορίας ήταν πάνω από 100 εκατομμύρια, εκ των οποίων περίπου 40 εκατομμύρια στη Μητροπολιτική Γαλλία. Τριάντα χρόνια νωρίτερα, γύρω στο 1900, η Βρετανική Αυτοκρατορία είχε πληθυσμό περίπου 350 εκατομμύρια κατοίκους, από τους οποίους μόλις 12 ή λιγότερο από 15 εκατομμύρια ήταν Βρετανοί (290 εκατομμύρια ήταν μόνο οι κάτοικοι της Ινδικής Υποηπείρου). Σήμερα, οι Βρετανοί έχουν ελαφρώς μεγαλύτερο πληθυσμό από τους Γάλλους. Εάν η Γαλλία υπερβεί το Ηνωμένο Βασίλειο αυτό θα συμβεί για πρώτη φορά εδώ και περίπου έναν αιώνα (1909-1914/19). Προβλέψεις εκτιμούν πως μέχρι το 2050 ―υποτίθεται πως― η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο θα έχουν προσεγγίσει ή ξεπεράσει οριακά τον πληθυσμό της Γερμανίας. Είμαι επιφυλακτικός. Όπως και να 'χει, σημασία έχει η εξής παρατήρηση: μια χώρα μπορεί να ενισχύεται σε ευρωπαϊκό και να αποδυναμώνεται τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο (σε διάφορους τομείς) όσο και συγκριτικά με την επιρροή που ασκούσε κατά το παρελθόν. Ωστόσο η προηγούμενη παρατήρηση εξαρτάται τόσο από το επίπεδο αναβαθμισμένης ή υποβαθμισμένης θέσης που κατέχει το ευρωπαϊκό σύστημα, ως σύνολο, στα πλαίσια του παγκόσμιου συστήματος, όσο και η συγκεκριμένη χώρα στο εσωτερικό του ευρωσυστήματος.

[3] Σε όλα τα προηγούμενα συμπεριλαμβάνω το Ηνωμένο Βασίλειο και την Τουρκία γιατί αποτελούν μέρος του ευρωπαϊκού συστήματος ισορροπιών εδώ και αιώνες, συμμετέχουν ενεργητικά στη διαμόρφωση των συσχετισμών δύναμης και η συμμετοχή τους αυτή έχει συνήθως και θεσμική έκφραση. Τέλος περίπου 1-1,5 εκατομμύριο Βρετανοί και 5-7 εκατομμύρια Τούρκοι ζουν στην Ευρώπη (όχι μόνον στην Ε.Ε).

[4] Η εξέλιξη αυτή, δηλαδή πως εδώ και περίπου δύο δεκαετίες έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο όπου για πρώτη φορά, εδώ και περίπου χίλια χρόνια, η ευρύτερη περιοχή της Ανατολίας (σημερινή Τουρκία) είναι περισσότερο πολυάνθρωπη από την περιοχή της Γαλλίας αποτελεί έναν ακόμη λόγο που πιέζουν και προσπαθούν να έχουν σε ελεγχόμενα πλαίσια την Τουρκία. Γνωρίζουμε άλλωστε πως εάν αποτελούσε μέλος της Ε.Ε, θα είχε μεγαλύτερο ποσοστό ψήφων από τη Γαλλία και θα κινδύνευε η προνομιακή θέση της τελευταίας σε αυτήν. Το Παρίσι ιστορικά, παίρνει τα πρωτεία της πολυπληθέστερης πόλης στην Ευρώπη από την Κωνσταντινούπολη. Η Κωνσταντινούπολη εδώ και δεκαετίες έχει επιστρέψει στην πρωτοκαθεδρία της Ευρώπης. Το ιστορικό νόημα του ανταγωνισμού Γαλλίας-Τουρκίας ειδικά, της σημαντικότητας των σχέσεων Ευρώπης-Αφρικής γενικότερα και των προσπαθειών αναβαθμισμένης παρουσίας της Κίνας, της Ρωσσίας, των αραβικών κρατών και του Ιράν, είναι η επανάκτηση της κεντρικότητας και η επανάκαμψη της βαρύτητας του ιστορικού οργανισμού και χώρου που ακούει στο όνομα Μεσόγειος, η οποία υποβαθμίστηκε στα πλαίσια αρχικά της αποδυνάμωσης των μουσουλμανικών κρατών της περιοχής, έπειτα της ηγεμονίζουσας επιρροής του αγγλοσαξονικού κόσμου και, αργότερα, του διπολικού ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού.

[•] Μια διάσταση που έχει τη σημασία της και δεν αναδεικνύεται αρκετά είναι η εξής: Όπως έχει επισημανθεί κατ'επανάληψη στο παρελθόν, όταν η Γαλλία του Ναπολέοντα εισέβαλε στην Οθωμανική Αίγυπτο (1798-1801) και Συρία, ο πληθυσμός της Αιγύπτου προσέγγιζε αλλά δεν ξεπερνούσε τα τέσσερα (4) εκατομμύρια ενώ στη Γαλλία κατοικούσαν κάτι λιγότερο από τριάντα (30) εκατομμύρια άνθρωποι. Λίγα χρόνια αργότερα, και πιο συγκεκριμένα κατά την εισβολή των Γάλλων στο Αλγέρι τα 1830 (Εγιαλέτι του Αλγερίου), ο πληθυσμός της Γαλλίας ήταν περίπου τριάντα τρία (33) εκατομμύρια και της Αλγερίας κάτι λιγότερο από τρία (3) εκατομμύρια. Ναι, τόσο μεγάλη ήταν η πληθυσμιακή υπεροχή της Γαλλίας έναντι της Αιγύπτου και της Αλγερίας, αλλά και ευρύτερα των κεντρικών ευρωπαϊκών κρατών έναντι των μεσογειακών κρατών της Αφρικής και της Εγγύς Ανατολής. Ένα ακόμη παράδειγμα: Γύρω στη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα, περί το 1920, ο πληθυσμός της Γερμανίας προσέγγιζε τα εβδομήντα (70) εκατομμύρια και της Αιγύπτου τα είκοσι (20) εκατομμύρια. Εκείνη την εποχή η Γερμανία μόνη της ήταν πολυπληθέστερη από την Αίγυπτο, την Τουρκία και το Ιράνμαζί, δηλαδή από τα τρία κεντρικά κράτη του εγγύς μουσουλμανικού κόσμου. Τα υψηλά επίπεδα αστικοποίησης και εκβιομηχανισης καθώς και η περίφημη θεσμική ή πολιτειακή, τεχνολογική και οικονομική υπεροχή, συνοδεύονταν και από δημογραφική και πληθυσμιακή υπεροχή.